Saturday, December 25, 2010

नेपाली ब्लग संसार - २०१०

गत अगस्टमा सम्पन्न नेपाली ब्लगरहरुको अनलाइन भेलामा नेपाली ब्लगहरुको 'रिडरसिप' बढाउने सम्बन्धमा उपयोगी छलफल भएको थियो। त्यसमा नवीनजीले अघि सार्नुभएको अवधारणा अनुसार ब्लगरहरुले आफूलाई उत्कृष्ट लागेका नेपाली ब्लगपोस्टहरुको सूचि (सकेसम्म आवधिक रुपमा) आ-आफ्नो ब्लगमा प्रकाशित गर्ने भन्ने विषय पनि परेको थियो। सोही अनुरुप केही ब्लगरहरुले पहिले नै यस्ता सूचिहरु प्रकाशित गरिसक्नुभएको छ, जसले नेपाली ब्लगजगतबारे खासै जानकारी नभएका पाठकहरुलाई राम्रा ब्लगहरुसम्म आकर्षित गर्न थोरै नै भए पनि मद्दत पुर्‍याउने आशा गर्न सकिन्छ। तर यस कुरामा 'गर्छु' भन्दाभन्दै निकै ढिलो हुनेमा परेँ मचाहिँ, कहिले अचानक आइलाग्ने व्यस्तता त कहिले आफ्नै अल्छिपनले गर्दा। जेहोस्, अब त २०१० सालको पात्रो नै फेरिने बेला हुन थालिसक्यो, त्यसैले २०१० मा प्रकाशित मलाई उत्कृष्ट लागेका दश ब्लगपोस्टहरुको सूचि यहाँ राख्दैछु।

यहाँ छानिएका ब्लगपोस्टहरु मलाई नितान्त व्यक्तिगत रुपमा मन परेका प्रतिनिधि ब्लगपोस्टहरु मात्र हुन्। त्यसैले अरु थुप्रै ब्लग र ब्लगपोस्टहरुप्रति मैले न्याय गर्न नसकेको पनि हुन सक्छु। तर उत्कृष्टमध्ये पनि दश उत्कृष्ट ब्लगपोस्ट छान्नुपर्ने अप्ठ्यारो र एक किसिमले अपजसे कामको प्रकृतिलाई यहाँहरुले बुझिदिनुहुने नै छ भन्ने आशा गर्दछु।

१. जिन्दगी/अनुभूति
http://sunraintales.blogspot.com/2010/02/blog-post.html

२. आमाको रेस्टुरेन्टको भात मिठो बाउको होटेलमा निन्द्रा प्यारो
http://archanashrestha.blogspot.com/2010/02/blog-post_06.html

३. वृद्धाश्रममा भेटिएका दुई वृद्ध युवा
http://ametya.blogspot.com/2010/03/blog-post.html

४. परदेशमा हामीले खेलेको भकुन्डो र संविधान
http://khullamanch.blogspot.com/2010/05/blog-post.html

५. तँ किन घर फर्किस्?
http://www.basantagautam.com/2010/08/blog-post_09.html

६. अम्रिका बस्दाका केही रोचक प्रसङ्गहरु-१
http://giri25.blogspot.com/2010/08/blog-post.html

७. सडकजाम एण्ड माई फिलिङ्स...
http://www.gufgaf.com/2010/08/blog-post_27.html

८. भूतवक्ताका कुरा !
http://dacharya.blogspot.com/2010/09/blog-post_11.html

९. बोत्तल पुराण !!!
http://www.aakarpost.com/2010/09/blog-post_27.html

१०. गफ दिए ओबामाले
http://www.milanl.com/2010/11/blog-post.html

र अन्त्यमा, यो पनि (२००९ बाट):
गफ
http://kamaladi.com/2009/08/10/guff/

(द्रष्टव्य: ब्लगहरुको १ देखि १० सम्मको क्रम प्रकाशित मिति अनुसार राखिएको छ।)

इसवी सम्वतको नयाँ वर्ष २०११ सुखद र मङ्गलमय रहोस्! यहाँहरु सबैमा हार्दिक शुभकामना!!

Saturday, November 13, 2010

'फेन्सी टेक्नोलोजी' का पक्षमा

गत सोमबार नेपालका पूर्व जलश्रोत मन्त्री तथा होनहार जलश्रोतविद्का रुपमा चिनिने दीपक ज्ञवालीज्यूले दिनुभएको एउटा प्रवचन कार्यक्रममा सहभागी हुने अवसर मिल्यो। हाल संयुक्त राष्ट्रसंघ विश्वविद्यालय अन्तर्गतको इन्स्टिच्युट फर एड्भान्स्ड स्टडिज् तथा युनेस्को-अन्तर्राष्ट्रिय जलविज्ञान कार्यक्रमको अतिथि प्राध्यापकका रुपमा योकोहामामा रहनुभएका ज्ञवालीले 'सांस्कृतिक सिद्धान्त, परम्परागत जल-ज्ञान तथा द्वन्द्व सुधार' विषयमा टोकियो विश्वविद्यालयमा दिनुभएको करिब डेढघण्टा लामो प्रवचनका तारिफयोग्य पक्षहरु थुप्रै थिए। विषयवस्तुमाथिको उहाँको गहिरो र व्यापक ज्ञान, अङ्ग्रेजी भाषामाथिको राम्रो पकड तथा 'बोल्ड' प्रस्तुतिले प्रवचन अवधिभर सबैलाई मन्त्रमुग्ध बनाएको प्रष्टै थियो। फेरि नेपालको मन्त्री वा पूर्वमन्त्री भन्नेबित्तिकै झट्ट हाम्रो मानसपटलमा बन्ने 'जोकर' तस्वीरभन्दा फरक उहाँको उपस्थिति टोकियो विश्वविद्यालयका अन्य विद्यार्थी तथा प्राध्यापकहरुका सामु हामी नेपाली विद्यार्थीहरुका लागि गर्वको विषय पनि थियो। तर कुरा यतिमै टुङ्गिँदैन, टुङ्गिँदो हो त हाम्रो देशको दुरावस्था यस्तो हुने पनि थिएन कि!

ज्ञवालीले आफ्नो प्रवचन अवधिमा निकैचोटि दोहोर्‍याउनुभएको एउटा शब्दावली थियो - 'फेन्सी टेक्नोलोजी'। उहाँको कुरा सुन्दा लाग्थ्यो, हामीहरुले विश्विद्यालयमा हासिल गरेको/ गरिरहेको शिक्षा सबै व्यर्थ हो। विश्वविद्यालयहरुमा पढाइ हुने सुत्र, समीकरण आदि सबै बेतुकका कुरा हुन्। के साँच्चै त्यसो हो त? त्यसो भए तिनै सुत्र, समीकरणका आधारमा अरुहरुले गरेको विकास पनि मिथ्या हुनुपर्‍यो। हैन, अरुले गरेको सही हो तर हाम्रो सन्दर्भमा चाहिँ ती सुत्र, समीकरणहरु काम लाग्दैनन् भन्ने हो भने जति सकिन्छ काम लाग्ने बनाउने जिम्मा पनि हाम्रो आफ्नै हो। 'अङ्गुर अमिलो छ' भनेर भाग्दैमा हुन्छ र? ज्ञवालीले भन्नुभएजस्तै नयाँ प्रविधिको विकास सँगसँगै परम्परागत जल-ज्ञानलाई पनि उपयोग गर्नुपर्छ भन्ने कुरामा विमति राख्ने ठाउँ छैन, बरु यो कुरा प्रविधिका अन्य क्षेत्रमा पनि लागु हुन्छ। तर यसको मतलब हामी सधैँ माटोको बाँध वा पानीघट्ट प्रविधिको 'गफ चुटेर' बसौँ भन्ने हुन सक्छ र? आधुनिक विज्ञान र प्रविधिका कुरालाई 'फेन्सी' नाम दिएर परम्परागत प्रविधिको रट लगाउँदैमा अहिलेको प्रतिष्पर्धात्मक संसारमा हामी खरो उत्रन सकौँला?


दिगो विकासका लागि कुनै पनि नयाँ प्रविधि वा विकासको अवधारणा प्राविधिक रुपमा सम्भव, आर्थिक तथा वातावरणीय रुपमा व्यवहार्य र सामाजिक रुपमा स्वीकार्य हुनुपर्छ भन्ने मान्यता अहिले निर्विवाद भैसकेको छ। परम्परादेखि चलिआएका चलन, स्थानीय समुदायका सरोकारका मुद्दाहरु आदिलाई ध्यान नदिइकन विकासको लक्ष्य प्राप्त नहुने कुरा पनि साँचो हो। तर त्यसो भन्दैमा दुई-चारवटा असफलताका कथाहरुलाई बढाइँचढाइँ गरेर आधुनिक प्रविधिको धज्जी उडाउनु हामीजस्तो पछौटे राष्ट्रका लागि सुहाउँदो कुरा हुनै सक्दैन।

जलसम्पादकै उपयोगका सन्दर्भमा कुरा गर्दा सबैभन्दा धेरै 'पानीविज्ञ' हामीकहाँ नै होलान् जस्तो लाग्छ, तर फेरि पनि किन हामी मध्ययुगतिर धकेलिँदै छौँ त? भन्न त सकिन्छ, हाम्रो सरकारमा बस्नेहरु गतिला भएनन्, हाम्रो ब्युरोक्रेसी गतिलो भएन, आदि। तर सरकार वा सरकारी निकाय बाहिर बसेकाहरुले गर्ने तर्कहरु पनि परिणाममुखी छन् र? जलश्रोतको क्षेत्रमा वर्षौँको अनुभव बटुलेकाहरुबाट हुने ठूला आयोजनाको विरोध, राष्ट्रियताको चर्को वकालत आदि फगत उनीहरुको व्यक्तिगत वृत्तिविकासका आधार हुन् वा साँच्चिकै राष्ट्रहितप्रति उनीहरुको प्रतिवद्धताका उदाहरण हुन्, प्रश्न अनुत्तरित नै छ। काठमाडौं उपत्यकाका ढुङ्गेधाराहरु हाम्रा अमूल्य निधि हुन्, तिनको संरक्षण हुनुपर्छ, सम्वर्द्धन हुनुपर्छ। तर हामीलाई मेलम्ची वा त्योभन्दा अझ ठूला महत्वाकांक्षी आयोजनाहरु पनि चाहिन्छन्। समस्या ठूला आयोजनाको सैद्धान्तिक वा दार्शनिक पक्षसँग हुँदै होइन, समस्या त हाम्रो फितलो र भ्रष्ट कार्यान्वयन पक्षसँग पो हो।

चीनले याङ्जे नदीमा 'थ्री गर्जेज्' बाँध बाँधेर २२,५०० मेगावाट क्षमताको जलविद्युत गृह निर्माण गर्न लाग्दा ठूलो बहसको विषय बन्यो। लाखौँ मान्छेहरु विस्थापित हुने र आसपासको पर्यावरणमा प्रतिकूल असर पर्नेजस्ता विवादास्पद विषयका बाबजुद चीनले उक्त आयोजना सम्पन्न गरिछाड्यो किनभने उर्जाको बढ्दो मागलाई धान्नुपर्ने चुनौती उसका सामु थियो। चीनमा निर्माण भएको उक्त बाँध वा अन्यत्र पनि निर्माण भएका/ भैरहेका ठूला बाँधहरु सही वा निर्विकल्प नै भन्ने होइन तर एउटा कुरा केचाहिँ निश्चित हो भने विकासोन्मुख राष्ट्रले आफ्ना स्वार्थहरु आफैँ पहिचान गर्न सक्नुपर्छ। विकसित राष्ट्रमा जोडतोडका साथ उठ्ने मुद्दाहरु हाम्रा मुद्दा नहुन पनि सक्छन्। आइएस्सी पढ्दा एकजना सरले भन्नुभएको कुरा अहिले पनि म बेला-बेलामा सम्झने गर्छु। एउटा प्रसङ्गमा उहाँको सटिक टिप्पणी थियो - 'नेपालीका घरका छानामा प्वाल परेको मतलब छैन, यहाँ कसै-कसैलाई ओजोनमा प्वाल परेको चिन्ता छ।' विकास र सम्पन्नताको एउटा चरणमा पुगेपछि 'आदर्श' का कुरा जति गर्दा पनि सुहाउँछ तर ढुङ्गेयुगमै बसेर परम्परागत प्रविधिको रक्षा गर्छु, पृथ्वी जोगाउँछु भन्नुचाहिँ हुट्टिट्याउँले आकाश थाम्छु भन्नुभन्दा बढी केही पनि होइन।

पुल्चोक क्याम्पसमा पढ्दा भौतिकशास्त्रका एकजना सर 'हलो प्रविधि' को कुरा गर्ने गर्नुहुन्थ्यो। हाम्रो विज्ञान-प्रविधिको 'फोकस' ठुल्ठुला कुरा गर्नेभन्दा पनि हलो-कोदालो सुधार्ने प्रविधिको विकासतिर हुनुपर्छ भनेर उहाँ हामीहरुलाई हौँस्याउनुहुन्थ्यो। कुरा मिठो सुनिन्छ तर वास्तविकता सायद त्यस्तो मिठो छैन। अरुहरु आधुनिक बन्दुक लिएर शिकार गर्न निस्किरहेका बेला हामी उही गुलेलीको 'इनोभेसन' मा रमाएर बस्दैमा होला र? यसको अर्थ हामी एकैचोटि फुलचोकीको डाँडाबाट रकेट उडाउने गुड्डी हाँकेर बसौँ भन्ने होइन तर दुनियाँ कता जाँदैछ भन्ने कुरासँग हामी अवगत हुनै पर्छ। हामीसँग पनि ठूला सपना हुनै पर्छ। 'फेन्सी टेक्नोलोजी' हामीले पनि भित्र्याउन सक्नुपर्छ, विकास गर्न सक्नुपर्छ। आधुनिक विज्ञान-प्रविधिको 'कोर' ज्ञानलाई आत्मसात् नगरिकन, ठूला स्केलका उद्योगधन्दा र आयोजनाहरुलाई प्रवर्द्धन नगरिकन 'जोगवाड' का भरमा कुनै पनि समाजले काँचुली फेरेको उदाहरण हाम्रासामु छैन। देवकोटाले त्यसै भनेका होइनन् - 'उद्देश्य के लिनु? उडी छुनु चन्द्र एक'।

Thursday, September 16, 2010

कथा एक साँझको

आज उनी ल्याबमा नआएको दिन परेको थियो। उनी अर्थात् ल्याबका हर्ताकर्ता एकजना सिनियर रिसर्चर। किन हो कुन्नि, उनको अनुपस्थिति सबैलाई प्रिय बन्छ। उनी हुँदा पनि सबैजना हाँसोठट्टा, रमाइलो गरिरहेकै हुन्छन् तर उनी नहुँदा चुपचापै बसे पनि मानसिक शान्ति हुने भएर हो कि! उनको उपस्थिति वा अनुपस्थितिसँग मलाई खासै सरोकार त हुँदैन तर उनी ल्याबमा नआएको दिन एउटा कुरामा भने म पनि निश्चिन्त हुन्छु - आज ल्याबमा सबैको 'मुड' ठिकठाक छ र उनीहरुसँग कुनै सल्लाह-सहयोग माग्नुपरे उपयुक्त समय यही हो।

उनी नभएकै भएर होला, अरु दिन राती सात-आठ बज्दासम्म हल न चल भई बस्नेहरु आज पाँच नबज्दै 'ओसाकिनी' भन्दै निस्कन थालिसकेका थिए। त्यसैले अन्तिममा बाँकी बँच्नेमा मेरो एकजना 'सेम्पाई' र म मात्रै भयौँ ल्याबमा। अनि त झमझम पानी परिरहेको साँझको फाइदा उठाउँदै 'नोमिखाई' जाने योजना बनिहाल्यो। एकछिनमै हामीहरु पुग्यौँ नजिकै पर्ने सिमोकिताजावाको एउटा 'इजाकाया' मा।

खाने-पिउने कुरा मगाइसकेपछि गफगाफ शुरु हुन थाल्यो। गफगाफको विषय उही मौसम, खानाको स्वाद, ‘विकेन्ड’ को योजना, ‘हबी’ आदि आदि। अरु सबै त ठिकै छ, यो ‘हबी’ को कुरा भने बडो अप्ठ्यारो। नेपालमा जे भने पनि चल्थ्यो, शायद आफ्नो खास रुची वा सोख केमा हो भन्ने कुरालाई गम्भीरतापूर्वक सोँच्नै नपर्ने भएर होला। जस्तो कि कतिपय साथीहरु फगत 'गफगाफ' लाई नै आफ्नो ‘हबी’ भन्न पछि पर्थेनन्। म आफैँ चाहिँ नयाँ-नयाँ ठाउँको भ्रमणलाई आफ्नो ‘हबी’ भन्ने गर्थेँ। नेपालभित्र दुई-चार ठाउँ घुमिएको पनि थियो। तर यहाँ भ्रमणलाई ‘हबी’ भनौँ भने अहिलेसम्म कतिवटा देश घुमिस् भन्ने प्रश्न तेर्स्याउलान् भन्ने डर। देशको के कुरा, आफू आएको यही जापानमा पनि कहाँ नै पो घुमिएको छ र भ्रमणलाई सोख भन्न सुहाउने गरी। अब खेलकूद भनौँ, आफूले जानेको खेल कुन चाहिँ होला भनेर सोँच्नै आधा घण्टा लाग्छ। गाउने, नाच्ने, बजाउने आदि त झन् दश हात परका कुरा भैहाले। त्यसैले सेम्पाईले मेरो ‘हबी’ को बारेमा सोध्दा "यही नै भन्ने छैन, बदलिइरहन्छ" भनेर टार्नु बाहेक अर्को उपाय भेटिनँ मैले। बरु कुराकानीलाई रमाइलो बनाउन उनको गर्लफ्रेन्डको प्रसङ्ग निकाल्नु श्रेयस्कर लाग्यो।

केही महिनाअघि मात्रै हो, मैले नयाँ ‘रिलेसनसिप’ शुरु गरेँ भनेर उनले खुशी हुँदै मलाई सुनाएको। पछि भेट पनि गराएका थिए आफ्नी प्रेमिकासँग। तर अहिले सोध्दा त उनीहरुको ‘ब्रेक-अप’ पो भैसकेछ। कति सजिलो ‘रिलेसनसिप’ शुरु हुन र टुङ्गिन। किन ‘ब्रेक-अप’ भयो, त्यसको खासै कारण पनि छैन फेरि। "यत्तिकै ऊसँग डेटिङ जान त्यति रमाइलो लाग्न छोड्यो अनि..." रे।

"अनि नयाँ गर्लफ्रेन्डको बनाउने बारे नि?" मलाई यही विषयमै कुरा तान्न मन लाग्यो।

"त्यो त खै..."

"किन र?"

"अस्ति म मेरो घर गएको बेला एकजना साथीले 'मसँग डेटिङ शुरु गर' भन्दै थिई। ऊ मलाई मन पनि पर्छे। तर म यहाँ फर्कनुपर्ने, ऊ त्यहाँ टाढा छे। 'लङ डिस्टान्स रिलेसनसिप' मेन्टेन गर्न गाह्रो हुन्छ भनेर 'नो' भनिदिएँ।"

उनको यस्तो भनाइ सुन्दा "त्यसो भए मेरा ती साथीहरुको बारेमा के भन्छौ, जो बिचरा एकपटक पनि नदेखेको मान्छेसँग 'स्काइप' र 'याहु मेसिन्जर' कै भरमा 'डिस्टान्स लभ' मेन्टेन गरिरहेका छन् कोही 'इ-लभ' भन्दै कोही 'रेकमेन्डेड लभ' भन्दै?" भनेर सोध्न मन लागेको थियो। तर कहाँ उनीहरुको कुरा, कहाँ हाम्रो कुरा। पृष्ठभूमि बताउँदा बताउँदै रात बित्ला भन्ने डरले उनकै कुरामा केन्द्रित हुनुपर्‍यो।

"त्यसो भए टोकियोमै पनि भेटिइहाल्लान् नि मन मिल्ने केटीहरु?"

"भेटिन त भेटिन्छन् तर अर्को वर्ष मेरो जागिर ओसाकामा निश्चित भएको छ र म त्यहाँ जानुपर्ने छ। त्यसैले अब नयाँ गर्लफ्रेन्ड ओसाकामै बनाउनुपर्ला।"

"कुरा मनासिबै हो।"

"अनि तिम्रो आफ्नो बारेमा नि?" अब मैले सेम्पाईलाई छेँडछाँड गर्ने पालो सकिएको थियो, त्यसैले प्रश्नको वर्षा हुन थाल्यो आफैँमाथि।

"मेरो बारेमा त के हुनु र, म त बाआमाले जस्ती केटी खोजिदिनुहुन्छ, त्यस्तै बिहे गरेर घरजम गर्ने हो," मैले हाँस्दै उत्तर दिएँ। हाम्रोतिरको 'अरेन्ज्ड म्यारिज' को बारेमा मैले पहिले नै भनिसकेको भए पनि मेरो यस्तो सहज उत्तर उनलाई पचाउन गाह्रो परेको प्रष्टै थियो।

"रियल्ली?"

"हो।"

हुनत अहिले हाम्रोतिरको 'अरेन्ज्ड म्यारिज' पनि पहिलेजस्तो कहाँ छ र, मान्छेहरु 'अरेन्ज्ड' मा पनि 'लभ' जोड्न रुचाउँछन् आजभोलि। वास्तविक लभ पार्ने त छँदैछन्, त्यसमाथि कसैकसैको आफन्त-साथीभाइले कुरो ल्याएपछि लभ पर्ने, कसैकसैको बिहेको कुरो छिनिएपछि लभ पर्ने, कसैकसैको जनैसुपारी भैसकेपछि लभ पर्ने अनि कसैकसैको त जग्गेमा बस्दाबस्दै समेत। अझ बिहे नै भैसकेपछि लभ पर्नेहरुको त झन् कुरै नगरौँ। लभको महिमा बुझिनसक्नु भएको छ। तर यहाँ मेरो सेम्पाईलाई भने आफ्नो कुनै छनोट नभइकन बाआमाले छानेकी केटी बिहे गर्ने कुरा अलिक बढी नै अनौठो भैरहेको थियो। त्यसैले उनले सोध्न थाले - "टोकियोमा नेपाली केटीहरु छैनन् र?"

"छन त छन्, तर सबै घरबारे!" मैले अलि रमाइलो पाराले उत्तर दिएँ, "बिहे नगरेका त केटा मात्रै भेटिन्छन्, केटी एक-दुई जना पनि भेट्न गाह्रो छ।" यसो भन्दा मलाई टोकियोमै पढ्दै गरेको एकजना नेपाली साथीको सम्झना आइरहेको थियो। साथीले एकजना नेपाली केटी भेटेछ र एकछिनमै मन पनि पराइहालेछ। उसले खोजेजस्तै जातभात पनि मिल्ने, पढाइलेखाइ, रुपरङ, आनीबानी सबै फस्कलास। साथीको मन तरङ्गित हुन मात्रै के आँटेको थियो, केटीको फोनको घण्टी बजेछ। कसको फोन भनेर सोध्दा त केटीको बूढाको। बिचरा साथी हेर्‍याहेर्‍यै। "हाम्रो त भागै बाँकी छैन कि क्या हो?" ऊ गुनासो गर्दै थियो।

"हो है, अनि जापानी केटीहरुको बारेमा चाहिँ सोँचेका छैनौ?" सेम्पाईको प्रश्न टुङ्गिएको थिएन।

"अँ... त्यो त सोँचेको छैन। हाम्रोमा बिहे भनेको पारिवारिक र सामाजिक जिम्मेवारी पनि हो, यताजस्तो व्यक्तिगत कुरा मात्रै हैन।"

"मैले तिम्रो कुरा बुझेँ, तर यसो टाइमपासको बारेमा पनि त सोँच्न सकिन्छ नि!" उनले झटारो हान्न बाँकी राखेनन्।

"त्यो त सोँच्न सकिन्छ, तर रिलेसनसिप भन्ने कुरा... केटीको अन्डरस्ट्यान्डिङ पनि त्यस्तै हुनुपर्‍यो। फेरि के थाहा हुन्छ र, टाइमपास भनेर शुरु गर्‍यो, भोलि कतिबेला 'इमोसनली अट्याच्ड' भइन्छ भनेर।"

खासमा उत्तर अरु पनि दिन सकिन्थ्यो, जस्तै - "त्यस्तो टाइमपास रिलेसनसिप मेरो 'चियाको कप' होइन" वा "झट्ट बोल्न त गाह्रो मान्ने जापानी केटीहरुसँग के खाएर मेरो टाइमपास लभ पर्थ्यो!" तर किन-किन मलाई चाहिनेभन्दा अलिक बढी नै 'दार्शनिक' टाइपको उत्तर फुरेछ। एकछिनपछि पो मैले झल्याँस्स एउटा रङ्गीन साथीको श्याम-श्वेत कहानी सम्झेँ। जापानमा आएर टाइमपास लभको खेती गर्दै आफ्नै दुनियाँमा मस्त साथीको अवस्था केही समयपछि रुनु न हाँस्नु बनेको यिनै आँखाले देखेका थिए। त्यसैले लाग्यो, मेरो उत्तर ठिकै थियो। सेम्पाईलाई भने कस्तो लाग्यो कुन्नि मेरो उत्तर, हल्का टाउको मात्रै हल्लाए।

केहीबेरमा खानपिन र गफगाफ टुङ्गाएर छुट्टिने बेला भयो। सेम्पाईसँग छुट्टिएर ट्रेन स्टेसनतिर लाग्दै गर्दा एकजना उही ‘रेकमेन्डेड लभ’ वाला साथीको फोन आयो, नेपालमा लोडसेडिङ भएकोले आज 'नानु' सँग ‘स्काइप’ मा गफ गर्न पाइएन भन्ने गुनासो पोख्दै। अनि मैले 'लङ डिस्टान्स रिलेसनसिप' सम्बन्धी अघिको प्रसङ्ग सुनाएर जिस्काउन मात्र के लागेको थिएँ, साथीलाई झोँक चलेछ। "भन, भन, अहिले हामीलाई जे भने पनि हुन्छ, भोलि आफूलाई यस्तै पर्छ अनि बल्ल थाहा हुन्छ," साथीको जवाफ सुनेपछि बोल्ने ठाउँ नै रहेन। साँच्चै, भोलि त के पर्छ पर्छ, कसलाई पो थाहा छ र!

-------------------------------------------------------------------------------------

कथामा प्रयुक्त जापानी शब्दहरु

ओसाकिनी (ओसाकिनी सिचुरेइसिमास): "चाँडै निस्कन लागेकोमा क्षमाप्रार्थी छु" भन्ने अर्थमा प्रयोग हुने एक औपचारिक अभिव्यक्ति

सेम्पाई: आफूभन्दा सिनियर विद्यार्थी, सहकर्मी आदि जनाउने शब्द

नोमिखाई: पिउने पार्टी, जमघट आदि

सिमोकिताजावा: ठाउँको नाम

इजाकाया: जापानी बार, पब आदि जनाउने शब्द

Wednesday, September 1, 2010

प्रसङ्ग एसपी खरेलको, कुरा हाम्रो चिन्तनशैलीको

काठमाडौंका प्रहरी प्रमुख रमेश खरेललाई प्रधानमन्त्री माधव नेपालले आफ्नो निवास बालुवाटारमै बोलाएर बधाई दिएछन् केही दिन पहिले। पोखरामा रहँदा अपराध नियन्त्रणमा प्रभावकारी भूमिका खेलेर लोकप्रिय बनेका एसपी खरेल त्यहाँबाट सरुवा भएर आएपछिको चार महिनाको अवधिमा काठमाडौंमा पनि उस्तै उदाहरणीय काम गरेर देखाउन सक्षम भएका खबर पत्रपत्रिकामा आएका छन्। कानुनविहीनता र बेथितिका बढ्दा खबरहरु माझ खरेलजस्ता राष्ट्रसेवकका कार्यकुशलता र कर्तव्यपरायणताका खबर पढ्न पाउनु आफैँमा ठूलो खुशीको कुरा हुँदो रहेछ। त्यसमाथि आफूले केही सिन्को भाँच्नु त कहाँ हो कहाँ, अरुले गर्न थालेको कुनै गतिलो काम भए त्यसलाई पनि कतिबेला कसरी भाँजो हालिदिने हुन् भनेर डराउनुपर्ने खालका मन्त्री-प्रशासकहरुको बाहुल्य रहेको देशमा तिनका नेतृत्वकर्ता (कामचलाउ नै भए पनि) प्रधानमन्त्रीबाट समेत खरेलको कामको प्रशंसा हुनुलाई सुखद आश्चर्य भन्नुपर्ला।

उसो त 'सिस्टम' को खोट देखाउँदै 'सिस्टम' कै 'मूलप्रवाह' मा समाहित हुनेहरुको भीडमा त्यो 'मूलप्रवाह' भन्दा केही बाहिरै रहेर देश र समाजका लागि आफ्नो ठाउँबाट आफ्नो बुताले भ्याएसम्म सकारात्मक योगदान दिनेहरु थुप्रै छन् हामीकहाँ। फरक यत्ति हो कि कसैको योगदान अलि ठूलो वा मिडियाको रुचीभित्रको होला भने कसैको योगदान अलि सानो वा मिडियाको रुचीबाहिरको। केही महिना पहिले एकजना बैंक कर्मचारीको बाजा बजाएर बिदाइ गरिएको खबर छापिएको थियो एउटा राष्ट्रिय दैनिकमा। राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकका प्रबन्धक केशव प्रधानले स्थानीयस्तरमा बैंकिङ सेवासुविधा पुर्‍याउन र यससम्बन्धी चेतना विस्तार गर्न दिएको योगदानको कदरस्वरूप पर्वत कुश्माका स्थानीयवासीले उक्त सम्मान गरेका रहेछन्। एउटा प्रबन्धकस्तरको मान्छेले राम्रो नेतृत्व दिन सक्दा मात्रै पनि वार्षिक १० लाख रुपैयाँ घाटा बेहोर्दै आएको एउटा सरकारी बैंकलाई एक करोड नाफा कमाउने बनाउन सकिँदो रहेछ। गरे हुन्छ, नेपालमा पनि हुन्छ।

परिवर्तन ल्याउने भनेको सबैले आ-आफ्ना ठाउँबाट लिने अग्रसरताले हो, स-साना अग्रसरताले। तर हाम्रो आम सोँच चाहिँ कस्तो भैदियो भने कि त 'सतिले सरापेको देश' भनेर जे कुरामा पनि अँध्यारै देख्ने कि त 'आमूल परिवर्तन' को धङधङी बोकेर रुमानी उडान भरिरहने। 'सतिले सरापेको देश' को मान्यता स्थापित गर्नेहरुले त्यसैका बलमा देश लुटेर आजको अवस्थामा पुर्‍याए, आज 'आमूल परिवर्तन' को नाममा देश थप खोक्रो बन्दै गरेको दृष्य टुलुटुलु हेर्न विवश छौँ हामीहरु। तर पनि लाग्छ, हाम्रो चेत खुलेको छैन। हामीमध्ये धेरैलाई 'आमूल परिवर्तन' नै चाहिएको छ। तर त्यो आमूल परिवर्तन आउने चाहिँ कसरी हो? आकाशबाट झर्ने त होइन होला।

फेरि बेइमान र फटाहा प्रवृत्तिका अगुवाहरुले गर्दा हाम्रो मानसिकता पनि यस्तो बनिसक्यो कि कसैले जतिसुकै राम्रो काम गरे पनि सहजै स्वीकार्न गाह्रो पर्ने। अगाडि राम्रो कामजस्तो देखिए पनि त्यसका पछाडि सत्य अर्कै हुनुपर्छ भन्ने लागिहाल्ने। मिडियामा आउने कतिपय अतिरञ्जित अनि कतिपय त झन् प्रायोजित खबरका कारण पनि यस्तो भएको होला। तर 'आफ्नो आङको भैँसी नदेख्ने, अर्काको आङको जुम्रा पनि देख्ने' हाम्रो संस्कार पनि जिम्मेवार छ शायद यसका लागि। आफूले अलि नजिकबाट चिनेको मान्छेको सकारात्मक कुराको चर्चा सुन्यो भने 'ए, त्यो त यस्तो हो नि, बाहिर पो त्यस्तो आदर्शवादी देखाउँछ आफूलाई' भनेर टिप्पणी गर्न मन लागिहाल्छ हामीहरुलाई (आफ्नो नातापाताभित्रको वा आफूले चाकडी-चाप्लुसी बजाउनुपर्ने मान्छे भए कुरा बेग्लै हो)। त्यति टिप्पणी पनि गर्न नसके त नजिकबाट चिनेको अर्थै नहुने जस्तो। तर राम्रो मान्छे पनि गाईको दूधले नुहाएको त कहाँ हुन्छ र! उसका गुन बढी छन् कि बैगुन, त्यो पो हेर्ने हो। गुन बढी भएका मान्छेलाई पनि गुनी भन्न हिच्किचाउने हो भने हामी उँभो लाग्ने कसरी हो? कि अरु कोही आएर उँभो लगाइदेला भन्ने परमुखी चिन्तन पालेरै बसिरहने हो?

यहाँनेर एउटा प्रसङ्ग जोड्न मन लाग्यो। डा. भगवान कोइराला एउटा सक्षम र समर्पित चिकित्सकका रुपमा हामी धेरैले चिनेको नाम हो। एकदिन उनै डा. कोइरालाको बारेमा कुनै समयमा उनको उपचार टिममा समेत संलग्न एकजना साथीसँग जिज्ञासा राखेको झोँकै चल्ने खालको जवाफ सुन्नुपर्‍यो। राम्रो मान्छेलाई राम्रो भन्दा समेत आफ्नो 'ओज' घट्ला भन्ने डरले प्रशंसा गरे पनि 'तर...' जोड्न मन लागिहाल्ने हामीहरुलाई। 'डा. कोइराला ठीक त ठीकै छन्, तर...' रे। अनि 'तर के' भनेर सोध्दा जवाफ हुन्छ, 'स्टाफहरुसँग चाहिँ अलि 'स्ट्रिक्ट' छन्।' 'उनी आफू चाहिँ त्यो 'स्ट्रिक्टनेस' अनुसारको काम गर्छन् कि गर्दैनन् त?' 'त्यो त गर्छन्।' यो पनि कुनै काइदाको कुरा भयो त? 'तर...' किन जोड्नुपर्ने त्यसो भए?

देश र समाजप्रति चिन्तित हुने हाम्रो तरिका पनि बडो अनौठो छ। देश र समाजका समस्या अनि तिनका समाधानका बारेमा आकाश-पाताल गफ चुटेर दिनरात बिताइदिने तर आफूले अलिकति केही गर्नुपर्छ भन्ने बोध चाहिँ नगरिदिने। पूर्व प्रधानमन्त्री प्रचण्डले (उनको आफ्नै अकर्मण्यता जतिसुकै आलोच्य भए पनि) राष्ट्रका नाममा गरेको सम्बोधन (२०६५ माघ) मा समेत घुसाएको उदाहरण थियो केराको बोक्राको। त्यो सम्बोधनमा भनिएजस्तै आफैँले फालेको केराको बोक्रामा चिप्लेर लडे पनि हामी बरु कुनै अदृश्य शत्रुलाई सरापेर बसौँला तर त्यो बोक्रो त्यसरी फाल्न हुने रहेनछ भनेर चेत्न तयार छैनौँ।

भारतका पूर्व राष्ट्रपति एपिजे अब्दुल कलामले हैदरावादमा दिएको एउटा चर्चित भाषणका केही अंशहरु हाम्रा लागि पनि मननयोग्य हुन सक्छन्:

So who's going to change the system? What does a system consist of? Very conveniently for us it consists of our neighbors, other households, other cities, other communities and the government. But definitely not me and YOU. When it comes to us actually making a positive contribution to the system we lock ourselves along with our families into a safe cocoon and look into the distance at countries far away and wait for a Mr. Clean to come along & work miracles for us with a majestic sweep of his hand or we leave the country and run away. Like lazy cowards hounded by our fears we run to America to bask in their glory and praise their system. When New York becomes insecure we run to England. When England experiences unemployment, we take the next flight out to the Gulf. When the Gulf is war struck, we demand to be rescued and brought home by the Indian government.

(त्यसो भए सिस्टम कसले बदल्दै छ त? सिस्टम केले बनेको हुन्छ? हाम्रा लागि एकदमै सुविस्तापूर्वक यो हाम्रा छिमेकीहरु, अरु परिवारहरु, अरु शहरहरु, अरु समुदायहरु र सरकार मिलेर बनेको हुन्छ। तर पक्कै पनि म र तपाईँ चाहिँ होइन। जब हामी आफैँले सिस्टममा केही सकारात्मक योगदान दिने कुरा आउँछ, हामी आफू र आफ्नो परिवारलाई एउटा सुरक्षित खोलभित्र बन्द गर्छौँ र पर कतै टाढाको भूभागतिर हेर्न थाल्छौँ कुनै एउटा 'मिस्टर क्लिन' को आगमनको प्रतिक्षा गर्दै जसले जादुको छडी घुमाएर हाम्रा लागि चमत्कार गरिदेओस्, अथवा हामी देश छोड्छौँ र पलायन हुन्छौँ। अल्छी डरपोकजस्तै आफ्नै डरबाट लखेटिएर हामी अमेरिका दौडन्छौँ उनीहरुको उपलब्धीमा रमाउन र उनीहरुको सिस्टमको बखान गर्न। जब न्युयोर्क असुरक्षित हुन्छ, हामी बेलायततिर दौडन्छौँ। जब बेलायतमा बेरोजगारी बढ्छ, हामी खाडीतिर उड्छौँ। जब खाडीमा युद्ध छेँडिन्छ, हामी आफ्नो उद्धार र घरफिर्तीका लागि भारतीय सरकारसँग माग गर्छौँ।)

कलामले भारतको सन्दर्भमा भारतीय नागरिकहरुलाई भनेका भए पनि हाम्रो सन्दर्भमा पनि ठ्याक्कै लागु हुने कुरा यिनै हैनन् र?

Friday, August 13, 2010

'दुरुजा' को राफ्टिङ यात्रा

नेपालमा 'भदौरे गर्मी' शुरु हुने बेला हुन लाग्दा यता जापानमा पनि ग्रीष्मयाम उत्कर्षमै छ र 'नाचुयासुमी' (गर्मीबिदा) को समय शुरु भएको छ। यही मेसोमा मेरो ल्याबबाट आयोजना गरिएको दुईदिने 'ट्रिप' का केही अनुभवहरु यहाँ साट्दैछु।

'ट्रिप' का लागि रोजिएको ठाउँ थियो टोकियोको उत्तर-पश्चिममा रहेको मिनाकामी र योजनामध्येको मुख्य थियो राफ्टिङको रमाइलो। हुनत राफ्टिङको कुरा चल्ने क्रममा शुरुमै मैले एक राउन्ड 'स्पष्टिकरण' दिइहाल्नुपरेको थियो ल्याबका साथीहरुलाई। नेपाल हिमालैहिमालको देश भनेर जति नाक फुलाए पनि हिउँ नै देख्न मुश्किल भएजस्तै नेपाल नदीनालाले भरिएको देश, अझ त्यसमाथि पनि नेपालका नदीहरु राफ्टिङका लागि विख्यात भनेर के गर्नु, आफूसँग राफ्टिङको अनुभव थोपो पनि भएको होइन। त्यसैले बेला-बेलामा दिनुपर्ने यस्ता 'स्पष्टिकरण' ले भविष्यका लागि भने सचेत बनाइदिएका छन्, आफ्नै देश चिन्ने र आन्तरिक पर्यटनको महत्त्व बुझ्ने कुरामा।

जे होस्, जापानमै भए पनि राफ्टिङ लगायतको अनुभव बटुल्नका लागि अगस्ट ८ को सबेरै लागियो मिनाकामीतिर। मिनाकामीमा हाम्रो यात्राको प्रबन्ध गर्ने जिम्मा 'काप्पा क्लब' नामको स्थानीय 'आउटडोर अपरेटर' को थियो र उसैको योजना अनुसार राफ्टिङ-पोशाक लगाइवरी हाम्रो गन्तव्य तोने नदीकिनारमा पुग्दा बिहानको नौजति बजेको थियो। त्यहाँ गफगाफ चल्दै गर्दा मेरो प्रोफेसरले भन्न थाल्नुभयो - 'तिमीहरुको देशमा त राफ्टिङका लागि यस्ता ठाउँहरु थुप्रै छन् हगि!' मैले पनि पाएको बेला 'अँ, यस्ता ठाउँ त कति कति' भनिदिएँ। अनि अलिक परबाट हेर्दा तोने नदी निकै सानोजस्तो लागेकोले (खासमा नदी त्यति सानो पनि होइन रहेछ भन्ने त पछि मात्र थाहा भयो) 'यहाँको राफ्टिङ त के 'एड्भेन्चर' होला र, नेपालका नदीहरुमा बल्ल राफ्टिङको वास्तविक 'एड्भेन्चर' लिन पाइन्छ' भनेर पनि थपिदिएँ। एकपटक नेपाल पुगिसक्नुभएका गुरुबाले मेरो भनाइमा सहमति नजनाउने कुरा थिएन, बरु उहाँले नेपालको अपार जलसम्पदाका कारण जलविद्युतको ठूलो सम्भावना रहेको कुरा पनि अरु जापानीहरुलाई सुनाउनुभयो।

केहीबेरमै हाम्रो राफ्टिङ शुरु भयो, बाह्रजनामध्ये छ-छ जना दुइटा 'राफ्ट' मा बाँडिएर। त्यसमध्ये म बसेको 'राफ्ट' मा म नै एकजना 'गाइजिन' (विदेशी) भएकोले राफ्टिङ गाइडलाई मेरो बारेमा जान्ने उत्सुकता भएछ र उसले मेरो नाम सोध्यो। जापानी भाषामा ध्वनिहरु तुलनात्मक रुपमा थोरै भएकाले धेरैजसो विदेशी नामहरु त्यही रुपमा उच्चारण गर्न हम्मेहम्मे पर्छ। त्यसैले मेरो नामको उच्चारण 'ध्रुव' को सट्टा 'दुरुबा' (दो+उ+रु+बा) भएको छ जापानीमा तर राफ्टिङ गाइडले भने त्यही 'दुरुबा' लाई पनि 'दुरुजा' सुनेछ। अनि त राफ्टिङ अवधिभर मेरो नाम नै 'दुरुजा' भयो।

शुरुमा त राफ्टिङ भनेको विशुद्ध राफ्टिङ मात्र होला भन्ने बुझाई थियो मेरो तर कुरो परिदियो अर्कै। त्यहाँ त नदीको रहमा 'डाइभ' हान्नेदेखि पौडी खेलेर नदी पार गर्नेसम्मका 'इभेन्ट' थपिन थाले। अब परेन त आपत! पौडीको नाममा उही ८-९ वर्षको उमेरमा घरनजिकैको पनाहा खोलाका सानातिना रहमा डुबुल्की मारेको बाहेक आफूसँग कुनै अनुभव छैन, अहिले पौडिने कुरो कसरी आँट्नु? 'मलाई त पौडिन आउँदैन' भनेर पछि हट्न खोजेको सबैजनाले 'हामीलाई पनि आउँदैन, ल ल कोशिस गरीहेरौँ' भन्ने थाले। मेरो पालो म पनि सुरिएँ। तर उनीहरुले आउँदैन भन्नु र मैले आउँदैन भन्नुमा कति अन्तर रहेछ भन्नेचाहिँ त्यतिखेर मात्रै थाहा भयो जतिखेर पानीमा अतासिएर फनफनी घुमेको घुम्यै भइयो। त्यसपछि गाइडलाई पछ्याउँदै पानीबाट बाहिर निस्किनुपर्दा अघिको 'एड्भेन्चर' शब्दले मात्रा पुग्ने गरी आफैँलाई गिज्याएजस्तो लाग्यो। मेरो हालत त्यस्तो छ तर अघि 'मलाई पनि पौडिन आउँदैन' भन्ने जापानी साथीहरु भने मज्जाले पौडिँदै छन्। यसको मतलब उनीहरुले झुटो बोलेका थिएनन् तर उनीहरुका लागि पौडी आउनुको अर्थ त्यसमा पूर्ण दक्ष हुनु थियो जबकि उनीहरुलाई जति पौडी आउने भएको भए म आफूलाई ठूलै पौडीबाजको दर्जामा राखिसकेको हुने थिएँ। बुझाइमा यस्तो अन्तर अक्सर पर्ने गर्छ जापानीहरुसँग व्यवहार गर्दा। त्यतिबेला मैले मेरा केही नेपाली साथीहरुलाई सम्झिएँ जो जापानीहरुलाई बुझ्दै नबुझी उनीहरुभन्दा आफू खुबै चलाख भएको भ्रम पालेर रमाउनमा पछि परेका छैनन्।

पौडी खेल्न आउने त कुरा थिएन तर पनि जोशैजोशमा 'डाइभ' समेत हान्ने दुस्साहस गरेको सम्झिँदा भने अहिले पनि हाँसो उठिरहेको छ। आखिर अनुभवै त हो। तर पनि पौडी खेल्न फिटिक्कै नजान्दाको अवस्था भने निकै लाजमर्दो भयो, जस्तो होला भनेर त्यस दिनसम्म कहिल्यै लागेकै थिएन। त्यहाँ हेरेको जापानी केटाकेटीदेखि बूढाबूढीसम्म पौडी नआउने कोही पनि देखिएनन्। एउटा 'दुरुजा' नै 'नमुना' भयो त्यहाँ र 'दुरुजा' को मतलब थियो एउटा प्रतिनीधि नेपाली। खासमा पौडी लगायत खेलकुदका विभिन्न क्रियाकलापहरु विद्यालयस्तरको पढाइसँगै सिकाइन्छन् जापानमा (र निश्चय नै अरु विकसित देशहरुमा पनि) तर हाम्रो शिक्षाप्रणालीको कुरै बेग्लै, जहाँ 'शारीरिक शिक्षा' लाई ऐच्छिक विषयकै रुपमा पढेको विद्यार्थी मजस्तो भएर निस्किन्छ :)

राफ्टिङ सकाएर १२ बजेतिर दिउँसोको खाना खाइवरी एकछिन आराम गरेपछि पालो आयो 'सावर क्लाइम्बिङ' (shower climbing) को। 'अगुल्टाले हानेको कुकुर बिजुली चम्किँदा पनि तर्सिन्छ' भनेजस्तो 'सावर क्लाइम्बिङ' मा पनि हुस्सु भइने हो कि भन्ने डर थियो तर धन्न त्यस्तो केही भएन। 'सावर क्लाइम्बिङ' भनेको ठाडो बगिरहेको खोलामा एक किसिमको 'पर्वतारोहण' (mountaineering) जस्तो रहेछ। खोलैखोल हिँड्न र पानीमा चिप्लेटी खेल्न खासै सीप चाहिने कुरा भएन, अलिकति आँट भए पुग्ने। त्यसैले 'सावर क्लाइम्बिङ' को चाहिँ पूरै रमाइलो लिन पाइयो राफ्टिङको तुलनामा।

साँझपख 'बार्बेक्यु' को छुट्टै रमाइलो भयो। तर बिहान पनि सबेरै उठ्नुपरेको र दिनभरि जीउ थाकेर लखतरान भएकोले हतार भने सबैलाई सुत्नकै थियो, त्यसैले चाँच्चाँडै ओछ्यान तताउने काम भयो। भोलिपल्ट बिहान उठ्दा जीउ हल न चल हुने अवस्थामा हुनु स्वभाविकै थियो। तर गुरुबा र केही जापानी साथीहरुलाई भने टेनिस खेल्न जाने हतार भैसकेको थियो। त्यसैले बिहानको नास्ता लिइसकेपछि टेनिस कोर्टतिर लागियो, जहाँ आफूले पनि अलि-अलि खेलेजस्तो गर्नैपर्‍यो। टेनिस सकिएपछि दिउँसोको खाना खाने उपक्रम पनि टुङ्ग्याइयो र पालो आयो 'ओन्सेन' (तातोपानी) मा नुहाउन जाने।

जापानीहरुसँग 'ओन्सेन' मा जाँदा निर्वस्त्र भएर जानुपर्छ भन्ने कुरा नेपालदेखि नै सुनेको हुनाले मनमा कौतुहलता र असहजता दुवै थियो। नाङ्गै भने पनि सर्वाङ्ग नाङ्गै नै हुने चाहिँ होइन होला जस्तो लागेको थियो तर हुने त सर्वाङ्ग नाङ्गै नै रहेछ। यसो हेरेको त गुरुबा लगायत सबैजना मजाले कपडा फुकाल्दै छन्, बिना कुनै संकोच। एउटा मात्र निर्वस्त्र हुने र अरुले कुरीकुरी गर्ने भए पो लाज हुने रहेछ त, सबैजना निर्वस्त्र हुँदा केको लाज! त्यसैले एकछिनमै मेरो पनि लाजशरम भाग्यो अनि 'लङ्गडाको देशमा गए खुट्टा उचाल्नु, कानाको देशमा गए आँखा छोप्नु' भन्ने आहानलाई शिरोधार्य गरेँ। यसरी जापान आएको लामै समयपछि भए पनि 'ओन्सेन' को रमाइलो अनुभव समेत बटुलियो। र अन्त्यमा, दिउँसो तीन बजेतिर फेरि टोकियो फर्किनका लागि हाम्रो टोली रवाना भयो।

Friday, August 6, 2010

हाइकुको जमर्को

१.
पर क्षितिज
एकतमास मन
दैनिकी उस्तै

२.
भ्रान्तिको धारा
जीवनको दर्शन
बोध अमूल्य

३.
बहर गोरु
होक्काँ गर्ने रहर
रक्ताम्मे सिङ

४.
ओरालो बाटो
थामिनसक्नु वेग
यात्रा जारी छ

Saturday, June 12, 2010

'समयको इतिहास' पढ्दाको अनुभव

नयाँ विषयवस्तुमा कलम चलाउन मेसो नमिलिरहेको अवस्थाको उपज भनौँ वा कम्प्युटरमा सुरक्षित यो पुरानो लेखोटप्रतिको मोह, आज ब्लगमा यसैलाई बाँड्न मन लाग्यो। हुनत यो टाँसो 'पुरानो रक्सी, पुरानै बोतल' जस्तो पनि हुन सक्छ किनभने हकिङको यो पुस्तक आफैँमा नयाँ होइन (पहिलो संस्करण १९८८ मा निस्केको रहेछ) अनि मैले पढेको पनि झण्डै डेढ वर्ष पुग्न थालेछ। तैपनि अहिलेलाई यही पस्किएँ :)

अल्बर्ट आइन्स्टाइनको समयपछिका सबैभन्दा तिक्ष्ण वैज्ञानिक प्रतिभा भनेर चिनिएका भौतिकशास्त्री स्टेफन हकिङद्वारा लिखित चर्चित पुस्तक 'अ ब्रिफ हिस्ट्री अफ टाइम: फ्रम द बिग ब्याङ टु ब्ल्याक होल्स्' (अर्थात् 'समयको संक्षिप्त इतिहास: महाविष्फोटदेखि काला छिद्रहरुसम्म') पढ्ने रहर पहिलेदेखि नै थियो । तर सो रहर पुरा गर्ने मौका भने भर्खरै मात्र जुर्‍यो । वास्तवमा पुस्तकको नाम नै आफैमा अचम्मको छ । हामीले सामान्य अर्थमा बुझ्दा समय त्यस्तो निरन्तर प्रवाह हो जसको न कुनै शुरुवात छ न कुनै अन्त्य नै । तर हकिङको पुस्तक पढ्दै जाँदा थाहा हुन्छ - समयको शुरुवात र अन्त्य त ब्रहृमाण्डको शुरुवात र अन्त्यसँग पो जोडिएको रहेछ । ब्रहृमाण्डको उत्पत्तिभन्दा पूर्व वा ब्रहृमाण्डको विलयपश्चात् समय भन्ने चिजको पनि कुनै अर्थ नहुँदो रहेछ । यर्सथ यो पुस्तक हाम्रो ब्रहृमाण्डको उत्पत्ति, यसको विकासक्रम, वर्तमान स्वरुप र भविष्यबारेको भौतिकशास्त्रीय दृष्टिकोणको नालीबेली हो ।

विभिन्न धर्मशास्त्रहरुले दैवीशक्तिलाई आधार बनाई ब्रहृमाण्डका बारेमा आआफ्नै ढङ्गले चर्चा गरेका भए पनि वैज्ञानिक अवलोकन र अनुसन्धानहरुका आधारमा ब्रहृमाण्डका बारेमा नयाँभन्दा नयाँ जानकारी हासिल गर्ने र अन्तिम सत्य (अल्टिमेट ट्रुथ) सम्म पुग्ने प्रयास भने जारी नै छ । यस पुस्तकमा यिनै प्रयासहरुलाई क्रमबद्ध रुपमा सरल भाषामा प्रस्तुत गरिएको छ । ईसापूर्व ३४० मा ग्रीक दार्शनिक एरिस्टोटलले पहिलोपल्ट पृथ्वी प्लेटजस्तो चेप्टो आकारको नभई गोलाकार भएको दावी गरेका थिए । त्यसपछि विभिन्न कालखण्डमा टोलेमी, कोपर्निकस, केप्लर, ग्यालिलियो आदि वैज्ञानिकहरुले गरेका खोजअनुसन्धानबाट पृथ्वी मात्र होइन, अन्तरिक्षमा रहेका अन्य ग्रह र नक्षत्रहरुको बारेमा समेत बढी विश्वसनीय जानकारी हासिल गर्ने क्रम जारी रहयो । सन् १६८७ मा सर आइज्याक न्यूटनले 'प्रिन्सिपिया म्याथमेटिका' भन्ने पुस्तक पकाशित गरेपछि त झन् गुरुत्वाकर्षण बलको सिद्धान्तका आधारमा ग्रह, उपग्रह आदिको अवस्थिति, तिनको आपसी चाल, तिनले अनुसरण गर्ने कक्ष आदिबारे ठिकठिक जानकारी लिन सम्भव भयो । तर अर्कोतर्फ न्यूटनको यसै सिद्धान्तले ब्रहृमाण्ड स्थीर नभई गतिशील वा विस्तार भइरहेको अवस्थामा रहेको इङ्गित गर्‍यो, जुन कुरा त्यतिबेला न्यूटन आफैलाई समेत विश्वास गर्न गाह्रो भयो । पछि सन् १९२९ मा अमेरिकी खगोल वैज्ञानिक एड्विन हबलले गरेको खोजबाट ब्रहृमाण्ड साँच्चिकै विस्तार भइरहेको पत्ता लाग्यो । यसले ब्रहृमाण्ड स्थीर छ र अनादिकालदेखि यही रुपमा छ भन्ने मान्यतालाइ खण्डन गरिदियो र ब्रहृमाण्डको शुरुवात अनन्त घनत्व भएको अत्यन्तै सुक्ष्म र तातो पिण्डको विष्फोटन अर्थात् 'बिग ब्याङ' बाट भएको हो भन्ने मान्यता स्थापित भयो ।

तर यतिले मात्र ब्रहृमाण्डसम्बन्धि रहस्यहरु सुल्झिएका छैनन्, बरु थुप्रै नयाँ जिज्ञासाहरु थपिएका छन् । ब्रहृमाण्डको व्याख्या गर्न अहिले वैज्ञानिकहरु बीसौं शताब्दीको पूर्वार्द्धका दुई ठूला सिद्धान्तहरु सापेक्षताको सामान्य सिद्धान्त र क्वान्टम यान्त्रिकीको सहायता लिन्छन् । यी दुवै सिद्धान्तहरु आफैमा भौतिक विज्ञानका ठूला उपलब्धि भए पनि यिनीहरु एकआपसमा बाझिने खालका पनि छन्, जसका कारण हकिङ र उनीजस्ता सैद्धान्तिक भौतिकशास्त्रका अनुसन्धाताहरुको लक्ष्य भनेको यी दुवै सिद्धान्त समेटिने गरी 'एकिकृत पूर्ण सिद्धान्त' विकास गर्नु हो । यसै सिद्धान्तलाइ हकिङले 'ब्रहृमाण्डको अन्तिम सिद्धान्त' पनि भनेका छन् । हुनत यस्तो सिद्धान्त अहिलेसम्म अनुसन्धानकै विषय रहिआएको छ तर यस्तो सिद्धान्तका आधार र विशेषताहरुबारे पुस्तकमा सविस्तार चर्चा गरिएको छ । पूर्ण सिद्धान्तसम्बन्धि आफ्नो पछिल्लो खोजलाइ प्रस्टयाउने क्रममा उनले प्रस्तावित 'स्ट्रिङ् सिद्धान्त' को बारेमा समेत उल्लेख गरेका छन्, जसमा कुनै पनि पदार्थ आधारभूत कणहरुको सट्टा लम्बाइ भएका तर मोटाइ नभएका स्ट्रिङ् अर्थात् डोरीजस्ता वस्तुहरुबाट बनेको हुन्छ ।

यदि हकिङ र अन्य भौतिकशास्त्रीहरुले खोज गरेजस्तै ब्रहृमाण्डको अन्तिम सिद्धान्त पत्ता लाग्यो भने त्यसले अहिलेसम्मको मानवीय ज्ञानमा कस्तो प्रभाव पार्ला त? पुस्तकमा यस सम्बन्धमा रमाइलो ढङ्गले वर्णन गरिएको छ । न्यूटनको पालासम्म कुनै पनि एउटा शिक्षित मानिसले मानवजातिले हासिल गरेका ज्ञानहरुको बारेमा मोटामोटी नै भए पनि सम्पूर्ण जानकारी राख्न सक्थ्यो । तर त्यसपछिको समयमा विज्ञान र प्रविधिमा भएको तीव्र विकासले यो कुरा असम्भव बनाउँदै लग्यो । आजको दिनसम्म आइपुग्दा त कुनै सानो विषयवस्तुबारे राम्ररी बुझन समेत सम्बन्धित क्षेत्रकै विशेषज्ञ हुनुपर्ने अवस्था छ । तर 'एकिकृत पूर्ण सिद्धान्त' आइसकेपछि भने यो अवस्था रहने छैन । हकिङ भन्छन् - यस्तो पूर्ण सिद्धान्त एकाध वैज्ञानिकहरुले मात्र नभई वृहत् अर्थमा सबैजनाले बुझ्न सक्नेछन् । त्यतिखेर हामी सबैजना, दार्शनिकहरु, वैज्ञानिकहरु र सर्वसाधारणहरु सँगै बसेर ब्रहृमाण्डको बारेमा छलफल गर्न सक्नेछौं । साँच्चै त्यस्तो समय कति टाढा होला - कल्पना मात्रैले पनि रोमाञ्चित बनाउँछ । रोमाञ्चित नबनाओस् पनि कसरी, यो कुनै काल्पनिक विज्ञान उपन्यासको प्रसङ्ग नभएर वास्तविकतामा आधारित वैज्ञानिक अनुसन्धानले औँल्याएको कुरा पो हो त ।

स्वभाविक हो, सबै मानिसले गल्ती गर्छन् । वैज्ञानिक खोजअनुसन्धानका कममा वैज्ञानिकहरुबाट पनि गल्ती नहुने कुरै भएन । अझ विज्ञानको इतिहास त झन् गल्ती गर्दै र तिनै गल्तीबाट सिकेर थप समृद्ध हुँदै अघि बढेको पाइन्छ । आफूले गरेको एउटा यस्तै गल्तीलाइ स्वीकार्दै हकिङ भन्छन् - गल्ती नस्वीकारी अघि बढेर गल्तीमाथि गल्ती गर्दै जानु वा त्यसबाट पन्छिन खोज्नुभन्दा लिखित रुपमा गल्ती स्वीकार्नु धेरै बेस हो । यस सन्दर्भमा उनले आइन्स्टाइनलाई असल उदाहरणको रुपमा लिएका छन्, जसले ब्रहृमाण्डलाई स्थीर देखाउनका लागि प्रयोग गरेको 'ब्रहृमाण्डीय अचल' (कस्मोलोजिकल कन्स्ट्यान्ट) लाई पछि आफ्नो जिन्दगीको सबैभन्दा ठूलो गल्ती भनेका थिए ।

यस पुस्तकको सबैभन्दा ठूलो विशेषता भनेकै भौतिकशास्त्रका सामान्यदेखि जटिलसम्मका सिद्धान्तहरुलाई साधारण मानिसले बुझ्ने भाषामा व्याख्या गर्दै ब्रहृमाण्डसम्बन्धि अध्ययनमा तिनको अन्तर्सम्बन्ध केलाइनु हो । आफू पनि विज्ञान र प्रविधि क्षेत्रकै एउटा विद्यार्थी भएको हिसाबले मैले अनुभव गरेको कुरा के हो भने जुन सिद्धान्त र परिकल्पना (हाइपोथेसिस) हरु पाठयपुस्तकमा पढ्दा अत्यन्तै पट्यारलाग्दा र अमूर्त लाग्छन्, तिनै कुरालाई यस पुस्तकमा यति चाखलाग्दो तरिकाले वर्णन गरिएको छ कि नजानिंदो पाराले विज्ञान र त्यसमा पनि भौतिकशास्त्रप्रतिको मोह चुलिएर जान्छ । ब्रहृमाण्डको व्याख्या गर्ने क्रममा आउने विभिन्न वैज्ञानिकहरु र उनीहरुले गरेका खोजअनुसन्धानका चर्चाहरु तथा तीसँगै जोडिएर आउने नोबेल पुरस्कारका प्रसङ्गहरुले त पुस्तकलाई एकैसासमा पढी सिध्याउन पाए हुन्थ्योजस्तो बनाइदिन्छन् ।

समष्टिमा भन्नुपर्दा यो पुस्तक ब्रहृमाण्डको भूत, वर्तमान र भविष्यबारे तर्कपूर्ण जिज्ञासा राख्ने सबैले एकपटक पढ्नैपर्ने पुस्तक हो । अझ त्यसमा पनि विज्ञानका विद्यार्थीहरुले त यो पुस्तक छुटाउनु नै हुँदैनजस्तो लाग्छ ।

२०६५/१०/०९
पाटनढोका, ललितपुर

Saturday, May 15, 2010

मैलो देशमा धमिलो माओवादी राजनीतिबारे

'अन्तिम धक्का', 'महान् प्रयोग', 'तेस्रो जनआन्दोलन' इत्यादि नामका साथ एनेकपा माओवादीले सडकको 'सुन्दर प्रयोग' गरिरहँदा डा. जुगल भुर्तेलले कान्तिपुर पत्रिकामा लेखेका थिए - 'आमहडतालको भयंकर ब्रह्मास्त्र उचालेर 'सुकिला विरुद्धको युद्ध' लड्न हिंडेको माओवादीले विश्वको सबैभन्दा अकिञ्चन मुलुक बन्ने दिशातिर उन्मुख नेपालमा सुकिला मान्छे नगन्यप्रायः छन् भन्ने ख्याल गरेन। फलस्वरूप उसले मुलुक ठप्प पार्दा मैला मान्छे नै सबैभन्दा बढी पीडित भएका छन्।' डा. भुर्तेलको 'कित्ता' तोकेर उनको लेखको जस्तो अर्थ लगाउन सकिए पनि माओवादीको मनोगत राजनीतिले उसलाई आत्मघाती बाटोतर्फ हिँडाउँदै गरेको भने पछिल्ला घटनाक्रमले प्रष्ट देखाइरहेका छन्।

खुलामञ्चमा 'सुकिलामुकिला' विरुद्ध चर्का गालीगलौज गरेर 'मैलाधैला' जनताको मन जित्ने ढोँग गरिएको भए पनि अहिले धेरैले उठाएको प्रश्न हो - के माओवादी 'मैलाधैला' जनतालाई 'सुकिलामुकिला' बनाउन साँच्चै प्रतिवद्ध छ त? उसको आवेश, घुर्की र सत्तालोलुपतामा आधारित राजनीति हेर्दा ऊ 'मैलाधैला' जनतालाई 'सुकिलामुकिला' बनाउनतर्फ हैन कि 'सुकिलामुकिला' लाई पनि 'मैलाधैला' बनाउन अग्रसर देखिन्छ भन्ने आरोपमा सत्यको अंश भेटिन्छ। देशलाई झनपछि झन् तन्नम अवस्थामा पुर्‍याएर ल्याइने 'जनवाद' पोलपोट शैलीको 'जनवाद' भन्दा फरक हुन सक्दैन। हुनत देश तन्नम अवस्थामा पुग्नुमा २४० वर्षदेखिको इतिहास भट्याउँदै अनेक कारण दिन सकिएला, अहिलेको सरकारका मन्त्रीहरुलाई औँल्याएर आफू सरकारमा हुनुपर्ने जिकिरमा थप जोड दिन पनि सकिएला, तर मौका आउँदा आफू अरुभन्दा फरक हुन नसकेपछि अरुको विरोध गर्ने नैतिकता पनि खस्किँदै जान्छ। माओवादीले अहिलेसम्म पाएको सफलता उसको स्पष्ट मार्गचित्र र दूरदृष्टि नभै अन्य राजनीतिक पार्टीहरुको अकर्मण्यता र आपसी झिनाझप्टीको परिणाम मात्र रहेछ भन्ने अब छर्लङ्ग भैसकेको छ। निश्चित छ, माओवादीले अब त्यो सुविधा किमार्थ पाउने छैन। माधव नेपालको सरकार अपेक्षा गरिए विपरित झन्-झन् बलियो देखिनुमा दक्षिणी 'प्रभु' को आशिर्वाद आफ्नो ठाउँमा होला, त्योभन्दा बढी माओवादीको अर्घेल्याइँ जिम्मेवार छ। दक्षिणी 'प्रभु' को हस्तक्षेपकारी भूमिकाकै कुरा गर्दा पनि इतिहासले प्रचण्डको उट्पट्याङ र पाखण्डी राष्ट्रवादलाई नै दोषी देखाउने कुरामा शंका छैन।

'जबसम्म विचार ठिक हुन्छ, तबसम्म सबै ठिक हुन्छ,' माओवादीहरुले सबैभन्दा बढी दोहोर्‍याउनेमध्येको वाक्य हो यो। तर यहाँ समस्या विचार बिग्रिएपछि नै उत्पन्न भएको छ। माओवादीले अहिले पनि विचारको राजनीति गरिरहेका छौँ भन्नु जति हाँस्यास्पद कुरो के होला र ! एउटा झूठलाई सयचोटि दोहोर्‍याएर सत्य बनाउनु र मार्क्सवादको जामा पहिर्‍याउँदै त्यसैको सैद्धान्तिकरण गर्नु नै माओवादीको अहिलेको परिचय भएको छ। त्यसैले त 'फ्युजनवाद' को रुपमा विकास गरिएको 'प्रचण्डपथ' ले कुनै दिन गाईको गोबर र मानव मलको 'फ्युजन' गर्ने भन्यो भने पनि आश्चर्य नमाने हुने अवस्था छ। माओवादीहरुले 'बूढो गोरु' को संज्ञा दिने मोहनविक्रम सिंह माओवादीहरुको छेँडेको 'जनयुद्ध' लाई निम्नपूँजीवादी स्वार्थबाट प्रेरित 'शहीदको खेती' भन्दै आलोचना गर्ने गर्थे। सिंहको आफ्नै राजनीतिक इमान्दारिताको धरातल कस्तो छ भन्नेबारेमा धेरै चर्चा गर्नु नपर्ला तर अहिलेको माओवादी राजनीतिले उनको आरोपलाई भने खण्डन हैन, पुष्टि नै गर्दै छ।

यति हुँदाहुँदै पनि माओवादी नेतृत्वको मति फिरोस् र उसले आफैँ उठाएका मुद्दाहरु एउटा टुङ्गोमा पुर्‍याउन उसको सकारात्मक योगदान रहोस् भनेर कामना गर्नुको विकल्प छैन। देशमा उत्पन्न यावत् समस्याको जड माओवादी हो र माओवादीहरुलाई निषेध गर्नेबित्तिकै देशले यी सबबाट चुड्कीको भरमा मुक्ति पाउँछ भन्ने सोँच राख्नेहरुको कमी छैन। उनीहरुलाई सही सावित गर्ने कि गलत, त्यो धेरै हदसम्म माओवादीहरुकै क्रियाकलापमा भर पर्नेछ। बेला अझै घर्किसकेको छैन तर घर्किन बेर पनि लाग्ने छैन।

Monday, May 3, 2010

ओकुतामा तालतिरको यात्रा र राजनीति बिग्रिएको देशका कुरा

यसपालिको 'सुनौलो सप्ताह' (Golden Week) को बिदाको मेसो पारेर साथीहरुसँग ओकुतामा ताल (奥多摩湖, Okutama-ko) तिर घुम्न जाने कार्यक्रम बन्यो। टोकियो शहरमा खानेपानी आपूर्तिको लागि एउटा मुख्य स्रोतको रुपमा रहेको उक्त तालको बारेमा हामी कसैलाई खासै ज्ञान नभए पनि इन्टरनेटमा उपलब्ध सामान्य जानकारीकै भरमा पदयात्राको रमाइलो लिने उद्येश्यले त्यहाँ जाने निधो भएको थियो। कहिलेकाहीँ यसरी सिमित जानकारीका भरमा गरिने यात्रा झन् बढी रोमाञ्चक हुँदो रहेछ। जताजता पुगे पनि ठिकै छ, रमाइलो गर्नेसम्म त हो भनेजस्तो।

वसन्त ऋतुको पारिलो दिनमा जङ्गलको बाटो हुँदै उचाइका हिसाबले हाम्रोतिरका चुरेका डाँडाहरुजस्तै लाग्ने होचा पहाडहरु उक्लिएर तालसम्म पुग्दाको मजा नै बेग्लै थियो। तलतिर छङछङाउँदै बगिरहेको तामा खोला (Tamagawa) अनि रङ पोतेर सजाएजस्तो देखिने थरिथरि रङका रुखहरुले ढपक्क ढाकिएको वारिपारिको दृश्यावलीले गर्दा आतेजाते करिब पाँच घण्टाको पैदल यात्रा निकै अविस्मरणीय बन्यो। सँगसँगै जापानीहरुको विकास र सम्पन्नताका पछाडि रहेको उनीहरुको इच्छाशक्ति र दूरदर्शितालाई केही नजिकबाट नियाल्ने अवसर पनि बन्यो यो यात्रा। तामा खोलामा १४९ मिटर अग्लो ओगोची बाँध (Ogōchi Dam) बाँधेर निर्माण गरिएको ओकुतामा तालको इतिहास हेर्दा हामीले सिक्न सक्ने कुरा धेरै रहेछन्।

आजभन्दा धेरै पहिले सन् १९२६ मै कम्तिमा सय वर्षसम्म टोकियो शहरको खानेपानीको माग धान्ने गरी योजना बनाएर सन् १९३८ देखि ओगोची बाँधको निर्माण शुरु गरिएको रहेछ। बीचमा दोस्रो विश्वयुद्धका कारण १९४३ देखि १९४७ सम्म निर्माण कार्य रोकिएको र युद्धपछि देशको आर्थिक अवस्था तहसनहस भएको भए पनि १९५७ मै बाँधको निर्माणकार्य सम्पन्न हुनु चानचुने कुरा पक्कै थिएन होला। जापानीहरुको उसबेलादेखिको लगनशीलता र दीर्घकालीन सोँचकै कारण आज टोकियोको खानेपानी वितरण प्रणाली संसारकै ठूलो र उत्कृष्टमा गनिन्छ।

अर्कोतर्फ हामीकहाँ भने योजनाबद्ध विकासको लामो चरण पार भैसक्दा पनि 'योजनाबद्ध' ढंगले सोँच्ने परिपाटीकै विकास हुन नसकेको हो कि भन्नुपर्ने अवस्था छ। खानेपानी भनौँ या बिजुलीबत्ती, बाटोघाटो भनौँ या उद्योगधन्दा, हाम्रो सोँच केही वर्ष परसम्म पनि जान सकेको देखिँदैन। काठमाडौंको सडक धुने चर्का कुरासँगै शुरु भएको महत्वाकांक्षी मेलम्ची खानेपानी आयोजना पूरा हुने बेलासम्म (आशा गरौँ पूरा चाहिँ पक्कै हुनेछ !) त्यही बेलाको माग धान्न आयोजना सक्षम हुँदैन भन्छन् स्वयम् सम्बन्धित नीतिनिर्माताहरु। लोडसेडिङ्को चर्को मारले देशलाई ढुंगेयुगतर्फ लैजाँदै गर्दा पनि न त हामीसँग भविष्यका लागि भरपर्दो उर्जा योजना देखिन्छ न त साथमा भएको योजनामा परेका आयोजनाहरुको शिघ्र कार्यान्वयनमा कुनै तदारुकता नै। पूर्वी तराईलाई राजधानीसँग जोड्ने वैकल्पिक मार्गका रुपमा हामीहरु विपी राजमार्गको चर्चा गरिरहेका हुन्छौँ तर राजमार्गको चौडाइ हेर्दा अर्को त्रिभुवन राजपथको झल्को आउँछ। के-के विषयमा मात्रै कुरा गर्नु ! राजनीति बिग्रिएको देशमा सबै कुरा यस्तै भद्रगोल हुने रहेछन् भनेर जेजस्ता बेथितिलाई पनि सामान्य रुपमा लिनुपर्ने अवस्था छ।

राजनीति सुध्रिँदैमा अर्थात् एकखालको स्थिरता आउँदैमा पनि स्थिति आफसेआफ राम्रो हुने होइन। जबसम्म अलि पछिसम्म, अलि टाढासम्म हाम्रा लागि हामी आफैँ सोँच्न सक्ने हुँदैनौँ, तबसम्म विकास र सम्पन्नता आकाशकै फल हुनेछन्।

तल यात्राको क्रममा लिइएका केही तस्वीरहरु हेर्न सक्नुहुनेछ। तस्वीरहरुका लागि बुद्धजीलाई विशेष धन्यवाद !






Tuesday, April 13, 2010

नयाँ वर्ष २०६७ शुभ रहोस्

विक्रम सम्वतको नयाँ वर्ष २०६७ भोलिदेखि शुरु हुँदैछ। चरम अवसरवादी राजनीति र स्वनामधन्य 'डेढ-अक्कलवादी' हरुको अक्कलको तारो विक्रम सम्वत पनि बन्न पुगेको छ अहिलेको 'नयाँ नेपाल' मा। त्यसैले कहिले बिना कुनै व्यवहारिक तयारी नेपाल सम्वतलाई राष्ट्रिय सम्वत घोषणा गर्ने होड हुन्छ भने कहिले इसवी सम्वतलाई राष्ट्रिय सम्वत बनाउने हल्ला चल्छ। मौलिकताका हिसाबले नेपाल सम्वतलाई राष्ट्रिय सम्वत बनाउनुपर्छ वा बदलिँदो विश्व परिवेशमा छरितोपनका लागि अन्तरराष्ट्रिय रुपमा प्रचलनमा रहेको इसवी सम्वतलाई राष्ट्रिय सम्वत बनाउनुपर्छ भन्ने तर्कहरु आफैँमा अनुचित होओइनन् तर वर्षौँदेखि आम नेपाली जनमानसमा भिजेको र आफ्नै किसिमको वैज्ञानिकता बोकेको विक्रम सम्वतप्रति पूर्वाग्रह राखिनु चाहिँ काग बढी बाठो भएर आची खानु बराबर नै हो। तर के गर्ने हामीकहाँको अन्त्यहीन प्रतीत हुने संक्रमणकालको मूल विशेषता नै यस्तै 'बाठोपन' देखिन्छ।

खैर, यी कुरालाई यहीँ छोडेर अहिलेलाई भने यहाँहरु सबैमा नयाँ वर्ष २०६७ को हार्दिक मंगलमय शुभकामना व्यक्त गर्न चाहन्छु।

नयाँ वर्ष २०६७ सबै हिसाबले शुभ रहोस्, मंगलकारी रहोस्!!



Yet the timeless in you is aware of life's timelessness, And knows that yesterday is but today's memory and tomorrow is today's dream.

-- Khalil Gibran

Sunday, March 21, 2010

गिरिजाप्रसादको अवसान र स्तुतीगानको हाम्रो संस्कृति

मृत्यु कसैको पनि प्रिय हुँदैन। त्यसमाथि पनि पाँच-पाँच पटकसम्म देशको प्रधानमन्त्री भैसकेको, उमेर र अनुभवका हिसाबले सबैको अभिभावक भन्न मिल्ने नेताको मृत्यु दु:खको विषय बन्नु स्वभाविक हो। तर बाँचुञ्जेल गुमनाम वा बदनाम भएकाहरुलाई समेत मृत्युपछि महान् भन्दै स्तुतीगान गर्ने हाम्रो तुच्छ परम्पराकै निरन्तरता मान्नुपर्ला, गिरिजाप्रसाद कोइरालाको मृत्युसँगै अलौकिक राजनीतिक व्यक्तित्त्वका रुपमा उनको आदर्शीकरण गर्ने होडबाजीलाई।

पक्कै पनि नेपाली राजनीतिमा गिरिजाप्रसादको समग्र भूमिका मूल्यांकन गर्न त्यति सजिलो छैन, तर भावनामा नबहकिकन भन्दा उनी कुनै ‘महानायक’, ‘लोकनायक’ वा ‘युगपुरुष’ हुनै सक्दैनन्। तर गाली गर्दा होस् या स्तुती गर्दा, सन्तुलित हुन नसक्ने हाम्रो बानी न पर्‍यो, अखबारका पानाहरुदेखि फेसबुकका ‘स्ट्याटस’ हरुसम्ममा गिरिजाप्रसादका नामका अगाडि भएभरका विशेषण जोडिएका छन्। कतिले त ‘राष्ट्रपिता’ समेत भनिदिन भ्याइसकेछन्। धन्य हाम्रो लहडी मानसिकता!

शोकको घडीमा सुन्दा अप्रिय लागे पनि यथार्थ के हो भने २०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनपछिको नेपाली राजनीतिका सबैभन्दा विवादास्पद पात्र नै गिरिजाप्रसाद हुन्। उनी सत्ताभित्र वा सत्ताबाहिर जहाँ हुँदा पनि नेपालको राजनीति उनकै वरिपरि घुम्यो तर यो घुमाइ फगत घुमाइ सावित भयो किनभने यसले एउटा प्रष्ट दिशा कहिल्यै लिन सकेन। त्यसैले राजनीतिमा खासै चासो नलिनेहरुले समेत दिक्क मान्दै भनेको सुनिन्थ्यो - यो देशमा गिरिजा नमरेसम्म केही नहुने भयो।

आफ्नै दाजु बीपी कोइरालाबाट ‘हवल्दार’ को संज्ञा पाएका गिरिजाप्रसादको राजनीतिक आरोहण कुशल नेतृत्वशैली वा राजनीतिक दूरदृष्टिका कारण नभै षडयन्त्र र तिकडमका कारण भएको देखिन्छ। सत्ता र शक्तिका लागि गणेशमान सिंह र कृष्णप्रसाद भट्टराईजस्ता आफ्नै पार्टीका वरिष्ठ नेताहरुलाई अपमानपूर्ण तरिकाले पाखा लगाउन पछि नपरेका उनी एकन्ताक इतिहासकै सबैभन्दा भ्रष्ट प्रधानमन्त्रीको रुपमा समेत चिनिएको तथ्य कसैबाट छिपेको छैन। तर तमाम दुर्गुणका बाबजुद २०५९ असोज १८ मा तत्कालिन राजा ज्ञानेन्द्रले चालेको प्रतिगामी कदमपछि त्यसका विरुद्ध प्रजातन्त्रका पक्षमा उनले देखाएको प्रतिवद्धता र 'माले, मसाले, मण्डले एकै हुन्' भन्ने पूर्वाग्रही सोँचबाट माथि उठेर माओवादी युद्धको अन्त्य गराई शान्ति प्रकृयाको शुरुवातका लागि उनले खेलेको सकारात्मक भूमिकाले उनको उचाइ चुलिएको थियो। जीवनको उत्तरार्द्धमा हासिल गरेको त्यो उचाइ कायम राख्न सकेका भए गिरिजाप्रसाद राजनेताको रुपमा आदरणीय त बन्थे नै, देशको गोलचक्करवादी राजनीतिले पनि एउटा टुङ्गो पाउँथ्यो होला। तर अपसोचको कुरा, उनी फेरि पनि आफ्नो संकीर्णताको घेराबाट माथि उठ्न सकेनन्। आफ्नी नालायक र बेसोमत छोरीको महत्त्वाकांक्षा पूर्तीका लागि आफ्नो सारा राजनीतिक जीवन दाउमा लगाउँदै आधुनिक धृतराष्ट्रको परिचय बनाउनु उनले उचित देखे र त्यही परिचयका बीच नै उनको इहलीला समाप्त भयो।

यति हुँदाहुँदै पनि गिरिजाप्रसादमा केही यस्ता सशक्त पक्ष थिए, जसले गर्दा नेपाली राजनीतिमा उनको रिक्तता भने पक्कै पनि महशुस हुनेछ। पदीय र राजनीतिक-कुटनीतिक मर्यादा बिर्सिएर निकै सस्तो गरी प्रस्तुत हुने नेताहरुको बीचमा गिरिजाप्रसाद मात्रै त्यस्ता नेता थिए जो आफूलाई ओजपूर्ण रुपमा प्रस्तुत गर्न सक्थे। बिना कुनै अड्कल मुखमा जे आयो त्यो बोल्दै हिँड्ने स्वभाव उनको थिएन, त्यसैले उनी जे बोल्थे, त्यसले सबैलाई तरंगित पार्थ्यो। पारिवारिक विरासतका साथै उनका यिनै गुणले गर्दा पनि हुनुपर्छ, क्षेत्रीय र अन्तरराष्ट्रिय रुपमा समेत उनको व्यक्तित्त्व स्थापित हुन पुगेको। आफ्नो उमेर, अनुभव र प्रभावका कारण विवादका विषयमा निर्णायक हस्तक्षेप गर्न सक्ने उनीजस्तो नेताको अभाव अहिलेको संक्रमणकालमा खट्किने कुरामा शंका छैन। गिरिजाप्रसादको मृत्युसँगै उनीसँग सामीप्यता दर्शाउँदै उनको महिमागानमा समय खर्चने नेताहरुले उनलाई ‘महामानव’ को रुपमा प्रस्तुत गर्नुभन्दा उनका सकारात्मक पक्षलाई चिनेर अनुसरण गर्ने चेष्टा मात्रै गर्न सके पनि धेरै हुन्थ्यो होला।

अन्त्यमा, गिरिजाप्रसाद कोइरालाको दिवंगत आत्माको चीरशान्तिको कामना।

Wednesday, March 17, 2010

पुस्तक अनुभव: 'राधापुराण'

‘राधा’ का सर्जक कृष्ण धरावासीलाई पहिलोपल्ट उनको चर्चित कथा ‘झोला’ मार्फत् चिनेको थिएँ। ‘झोला’ कथासंग्रहका अरु कथाहरुको बारेमा त थाहा भएन, तर रेडियो नेपालबाट नवराज लम्सालको आवाजमा सुनेको उक्त मार्मिक शिर्षकथाले भने साह्रै प्रभावित बनाएको थियो। पछि ‘राधा’ पनि एक-दुई अंक रेडियो वाचनमा सुन्ने मौका मिल्यो, शायद हेटौंडा एफएम मार्फत् हुनुपर्छ हेटौंडामा हुँदा। रेडियो वाचनमा सुनेजतिका अंश निकै रमाइला लागेकाले र पत्रपत्रिकामा पनि राधाको धेरै चर्चा भएकाले ‘राधा’ पढिछाड्ने रहर उम्रिएको थियो। रहर गरे अनुसारकै सन्तुष्टी मिल्यो केही समय अगाडि धरावासीको यो उपन्यास पढिसकेपछि।

धरावासीकै शब्दमा ‘राधा’ एउटा आधुनिक पुराण हो। प्रेमकी प्रतिकका रुपमा पुजिँदै आएकी भए पनि पुराणहरुमा बालचरित्रमा सिमित राखी ओझेलमा पारिएकी पात्र राधालाई नै प्रमुख पात्र बनाउँदै पुराणका देवतालाई सामान्य मान्छेका चरित्रमा ढालेर बुनिएको छ यो आधुनिक पुराणको कथावस्तु। स्वभाविक रुपमा समग्र कथावस्तुमा खासै नवीनता छैन, तर प्रस्तुतीको नवीनताले उपन्यासलाई रोचक बनाएको छ। फेरि हाम्रा पुराणका कथाहरु इतिहासको कुनै कालखण्डमा घटित घटनाका वर्णनहरु नै हुन्, खालि तिनमा पछि देव र दानवका कुरा, माया र तिलस्मका कुराहरु थपथाप पारिएका हुन् पनि भनिन्छ। यदि त्यस्तो हो भने धरावासीको यो उपन्यास पो यथार्थको बढी नजिक हुन के बेर!

उपन्यासको भूमिका पढ्दापढ्दै दिमाग रन्थनिन्छ एकपटक। वास्तविक जीवनका पात्र राखेर वास्तविक जस्तो लाग्ने घटनाको वर्णन गर्दै जाँदा कहाँनेरबाट उपन्यासकारको कल्पनाशीलताले स्वच्छन्द उडान भर्न थाल्छ र उपन्यासको पृष्ठभूमि तयार हुन्छ, त्यसको भेउ पाउन गाह्रो पर्छ। झापाको कीचकवधमा भैरहेको पुरातात्त्विक उत्खननको प्रसंगलाई जोड्दै सोही उत्खननका क्रममा भेटिएको राधाको आत्मकथाका आधारमा उपन्यास अघि बढेको छ। हजारौं वर्ष अगाडि अहिले नबुझिने भाषामा लेखिएको राधाको आत्मकथा एकजना साधुले पढेर सबैलाई सुनाउँछन्। उपन्यासको अन्त्यमा मात्रै ती साधुबाबाको परिचय खुल्छ, ती त अष्टचिरञ्जीवीमध्येका एक द्रोणपुत्र अश्वत्थामा पो रहेछन्।

उपन्यासमा कृष्णको रासलीला, उनका बारेमा चलेका किंवदन्ती आदिलाई निकै रमाइलो ढंगले चित्रित गरिएको छ, कृष्णमा कुनै देवत्व नदेखाई। राधासँगको कृष्णको प्रेमलाई पनि किशोर-किशोरीहरुमा विपरितलिंगीप्रति उत्पन्न हुने स्वभाविक आकर्षणकै सेरोफेरोमा राखेर वर्णन गरिएको छ। व्रजस्थित नन्द रायको घरमा यशोदाको लाडप्यार पाएर चञ्चलताका साथ हुर्किँदै गरेका कृष्ण र उनका दाजु बलराम गर्ग ॠषिबाट कंसको षड्यन्त्रका बारेमा परिचित भएपछि कसरी यमुना किनारको जंगलमा भूमिगत सैन्यदस्ताको निर्माणमा जुट्छन्, कंसका मन्त्री अक्रूर र ॠषि गर्गले कसरी शस्त्रास्त्र तालिम आदिको लागि भित्रभित्रै सहयोग गर्छन्, त्यो सबैको रमाइलो इतिवृतान्त छ उपन्यासमा। हुन पनि कंसजस्तो बलियो तानशाही शासकलाई फुच्चे कृष्ण र बलरामले पराजित गर्नुका पछाडि छापामार युद्धशैलीको कुशलताले काम गरेको कुरा बढी पत्यारिलो लाग्छ।

कंसविरुद्धको युद्धको तयारीका क्रममा चिट्ठीपत्र मार्फत् भए पनि निरन्तरता पाइरहेको राधा र कृष्णबीचको प्रेम युद्धविजयपश्चात् भने विस्तारै अतितको विषय बन्न थाल्छ। पहिलोपल्ट नन्दबाबा, यशोदा र रोहिणीहरु कृष्णको निमन्त्रणामा मथुरा जाँदा कृष्णले मलाई बोलाएका छैनन् भनेर घुर्की लगाउँदै राधा व्रजमै बस्छिन्। दोस्रोपल्ट द्वारिका नगरीको उद्घाटनका बेला पनि कृष्ण आफै नआउञ्जेल उनलाई भेट्न नजाने ढिपी हुन्छ राधाको। तर द्वारिका पुगेर फर्किएकी सखी शशीकलाका मुखबाट कृष्णको आफूप्रतिको लगाव र समर्पणका बारेमा सुनेपछि आफ्नो अड्डी त्यागेर कृष्णलाई भेट्न जाने तरखरमा लागेकी राधा त्यतिबेला छाँगाबाट खसेजस्तै हुन्छिन्, जतिबेला द्वारिकाबाट कृष्णको विवाहको खबर आइपुग्छ। विदर्भदेशकी राजकुमारी रुक्मिणीलाई हरण गरेर विवाह गरेका कृष्णले चाँडै नै अरु सात युवतीलाई पनि हरण गरी पत्नीको रुपमा भित्र्याएको खबरले राधा मात्र हैन, सम्पूर्ण व्रजवासी नै दु:खी बन्न पुग्छन्। तर कृष्ण त कहाँ मान्नेवाला थिए र! नरकासुरको वधपछि उसको जेलमा भेटिएका सोह्र हजार एक सय कन्यासँग एकैसाथ विवाह गर्न पनि कुनै हिच्किचाहट हुँदैन उनलाई। कस्तो अचम्म!

कृष्णको विवाह-प्रकरणका कारण पुरुष जातिप्रति अनि विवाह, गृहस्थ जीवन आदि विधि-विधानप्रति नै आलोचनात्मक दृष्टिकोण बनाउँदै वैष्णवीरुप धारण गरी तीर्थाटन र मानवसेवाको यात्रामा निस्किने टुंगोमा पुग्छिन् राधा। राधाको यात्रामा साथ दिन आइपुग्छे उनकी सखी विशाखा र दुवैजना व्रज त्यागेर मथुरा हुँदै भारतवर्षका नितान्त अपरिचित ठाउँहरुको यात्रामा निस्किन्छन्। विभिन्न जंगल, गाउँ र नदिहरु हुँदै उनीहरुको यात्रा अघि बढिरहन्छ। यात्राले जीवनलाई धेरै नजिकबाट बुझ्न मद्दत गर्ने तर्क गर्दै राधा भन्छिन्:

जीवनलाई साँच्चै नजिकबाट बुझ्नका लागि त आफ्ना सारा अहंहरुबाट विसर्जित भएर भ्रमणमा निस्कनुपर्ने रहेछ। बिल्कुलै अपरिचित संसारमा आफ्ना सारा परिचयहरु गुमाएर।

तर मान्छेको मनस्थिति सधैं एकनास कहाँ रहन्छ र! जीवनका यावत् पक्षलाई चुनौती दिँदै यात्रामा निस्केका भए पनि समयक्रममा त्यही यात्राले जीवनप्रतिको मोह पनि जगाइदिन्छ राधा र विशाखामा। कृष्णप्रतिको वितृष्णा र घृणा सबै हराएर पुरानै प्रेमभाव पो जाग्न थाल्छ राधाको मनमा। त्यसैले उनीहरु द्वारिका हुँदै व्रज फर्किने निर्णयमा पुग्छन्। यसबीचमा यात्रामा एउटी विधवा युवती पिल्ली पनि थपिन पुग्छे। द्वारिकाका लागि हिँडेको राधाको टोली सिद्धाश्रम भन्ने तीर्थमा पुग्दा कृष्णसँग त्यहीँ भेट हुन्छ र कृष्णसित सँगसँगै उनीहरु द्वारिका पुग्छन्। कृष्णले रुक्मिणी लगायत आफ्ना रानीहरुसँग गराएको सहज परिचय र आफ्ना पतिकी पूर्व प्रेमिकाप्रति उनीहरुले दर्शाएको आदर र प्रेम देखेर राधा अचम्मित हुन्छिन्। द्वारिकामा आफ्नै प्रेमको प्रतिकस्वरुप कृष्णले निर्माण गर्न लगाएको अद्भूत वास्तुकलाले भरिपूर्ण 'राधाभवन' अगाडि पुग्दा कृष्णको मायालाग्दो अनुहार देखेर राधा आफैलाई प्रश्न गर्छिन्:

मलाई बिर्सिएर, एकैपल्ट पनि नसम्झिएर, लगालग हजारौं आइमाईसँग विवाह गर्ने कृष्ण के यिनै हुन् त?

तर पनि राधाको मनभित्रको उकुसमुकुस त कायम नै थियो, त्यसैले कृष्णलाई आफ्नो वचनको किन पालना नगरेको भन्दै थुप्रै प्रश्नहरु गर्छिन्। राधाका सबै प्रश्नको सोझो उत्तर कृष्णसँग कहाँ थियो र! आफ्नो लाचारी प्रकट गर्दै उनी भन्छन्:

मैले के गरेँ, किन गरेँ, किन गरिरहेको छु भन्ने कुरा अझै मलाई थाहा छैन। म कहाँबाट बहकिएँ, मलाई केले यसरी बहकाएको हो, म कहाँ पुगुँला पनि थाहा छैन। साँच्चै भन्दै छु राधा, मैले आफूलाई के बनाउनुपर्थ्यो, के बनाएँ। म आफैँ आफूदेखि विरक्त छु।

उनी आफ्नो प्रतिरक्षामा अगाडि भन्छन्:

जहाँजहाँ युद्धमा गइयो, विजयमालाका रुपमा राजकुमारीहरु फेला पर्दै आए। तिनलाई स्वीकार्नुपर्ने प्राविधिक बाध्यताहरुले एक-एक गर्दै पत्नीहरु थपिँदै गए। मैले नचाहँदानचाहँदै पनि तिनीहरु मेरा प्रिय पत्नी बन्दै थिए। जब तिनीहरु मेरा अघि पर्थे, कुनै न कुनै कुरामा तिनीहरु तिमीसँग मिल्थे। यसरी टुक्राटुक्रा बनेर तिमी छरिएकी छ्यौ राधा मेरा पत्नीहरुमा। ... मभित्र तिम्रो प्रेमले पारेको जुन खाडल थियो, त्यसलाई भर्न एक-एक गर्दै मैले विवाह गर्दै गएँ, तर ती कुनैले पनि त्यो प्रेमको अथाह खाडललाई भर्न सकेनन्। त्यो त झन्-झन् गहिरो पो हुँदै गयो। प्राप्तीभन्दा प्रतीक्षा नै मूल्यवान् रहेछ। अहिले पनि तिमी मेरा लागि जति महान छ्यौ, के टुंगो थियो र राधा? हाम्रो विवाह नै भएको भए पनि यो प्रेम यत्तिकै दिगो रहन्थ्यो भन्ने।

कृष्णका कुराले र आत्मीय व्यवहारले प्रभावित भएकी भए पनि द्वारिकामा लामो समय बस्नु भनेको कृष्णकी नयाँ रखेल्नी हुनुभन्दा बढी हुँदैन भनेर राधाले द्वारिका छोड्ने निर्णय लिन्छिन्। कृष्णले व्रजवासी सबैलाई द्वारिकामै व्यवस्था गरेर राखेका हुनाले राधाका लागि त्यहाँबाट हिँड्नु दोस्रोपल्ट व्रज त्याग्नुजस्तै थियो। यसपालीको यात्रामा विशाखा त जाने भइन, तर पिल्लीले भने सँगै जाने कुरा गर्छे र उनीहरु हिमालय क्षेत्रतिरको यात्राको तयारीमा लाग्छन्।

पुराणहरुमा वर्णन गरिएको र यस उपन्यासमा देखाइएको कृष्णको चरित्र जति बुझिनसक्नु छ, त्यति नै बुझिनसक्नु छ कृष्णप्रति राधाको दृष्टिकोण पनि। उनी उत्तिखेरै कृष्णप्रति आशक्ती देखाइरहेकी हुन्छिन् भने उत्तिखेरै कृष्णकै कारण सम्पूर्ण पुरुष जातिप्रति घृणा पनि। एक ठाउँमा राधा भन्छिन्:

कृष्ण कस्तो मान्छे हो, मैले कहिल्यै बुझ्न सकिनँ। उनको अनुपस्थितिमा कैयौँ दुर्गुणहरु, अव्यवस्थाहरु, हेपाहाप्रवृत्तिहरु सम्झेर म दिक्क हुन्थेँ, आलोचना गर्थेँ, रिसाउँथेँ। अरुसँग उनका नराम्रा बानीहरुको चर्चा गर्थेँ, तर जब उनी मेरा सामु पर्थे, म सब कुरा बिर्सन्थेँ।

राधा र पिल्ली यात्रामा निस्किने अघिल्लो दिन हस्तिनापुरबाट कौरवहरुसँग पाण्डवहरुले जुवामा सर्वस्व हारेको र उनीहरु वनवास जानुपर्ने भएको खबर आउँछ। सोको यथार्थ बुझ्नका लागि हस्तिनापुरतर्फ जाने भएका कृष्णले राधालाई पनि हस्तिनापुरसम्म सँगै जाने प्रस्ताव गर्छन्। राधाले कृष्णको अनुरोध टार्न नसकेकिले राधा, पिल्ली र कृष्ण तीनजना सँगै हस्तिनापुरतर्फ लाग्छन्। बाटोमा कृष्णले पाण्डव र कौरव लगायत भारतभरिका राजा-रजौटाका बारेमा र तिनीहरुबीचका द्वन्द्व-संघर्षका बारेमा राधालाई अवगत गराउँछन्। कृष्णबाट पाँच पाण्डवकी एक्ली पत्नी द्रौपदीका बारेमा सुनेपछि उनलाई भेट्ने रहरले राधा पनि हस्तिनापुरमै रोकिन्छिन्। शुरुमा कुन्ती माताबाट नपुंसक पतिकी पत्नी भएर बाँच्नुपर्दाका पीडाका कथा सुनेर पग्लिएकी राधालाई त्यतिबेला कुन्ती माताका कथाहरु फिक्का लाग्न थाल्छन्, जतिबेला कुन्तीकै आज्ञाका कारण द्रौपदी पाँच-पाँच जनाकी पत्नी भएर बस्नुपरेको यथार्थ उनलाई थाहा हुन्छ।

द्रौपदीसँगको भेटपछि राधाको यात्रा हिमालय क्षेत्रमा अघि बढ्छ र त्यसक्रममा बहुपतिप्रथा हुने शेर्पा समुदायका मान्छेलाई भेटेपछि उनी सोँच्न पुग्छिन् - माता कुन्तीले कतैबाट यो शेर्पा परम्परा सुनेकी त थिइनन्? हिमालय क्षेत्रका मुक्तिनाथ, काठमाडौं उपत्यका हुँदै पूर्वको कोच राज्यसम्म पुग्दा तीर्थ-तीर्थ चाहार्दै कृष्ण आफ्नै खोजीमा हिँडिरहेको कुराले राधामा फेरि कृष्णसँग भेट हुने इच्छा प्रबल भएर आउँछ। कृष्णसँग भेट हुन द्वारिका जाने योजना मनमा राखेर राधा र पिल्ली केही समय कोच राजा वीरसिंहको दरबारमा बस्न पुग्छन्। खासमा त्यहीँ बस्दाको एकान्तको सदुपयोग गर्दै राधाले यो आत्मकथा लेखेकी हुन्छिन्। उता पाण्डवहरुको वनवास र गुप्तवासको अवधि सकिएपछि राज्य बाँडफाँडको विवाद चर्किएर कौरव र पाण्डवबीच युद्ध हुने निश्चित हुन्छ। युद्धमा पाण्डवपक्षको सहयोगका लागि वीरसिंह पनि आफ्नो फौज लिएर कुरुक्षेत्रतर्फ लाग्ने भएपछि कृष्णलाई भेट्ने उद्येश्यले राधा र पिल्ली पनि वीरसिंहसँगै त्यतै लाग्ने निधो गर्छन्। राधाहरु तीन साता लगाएर कुरुक्षेत्र पुग्दा अठार दिनसम्मको युद्ध समाप्त भैसकेको हुन्छ। त्यहाँ युद्धपछिको विभत्स दृश्य र भयानक सन्नाटाबाहेक केही बाँकी हुँदैन।

यसरी कथा त टुंगिन्छ तर सो कौरव-पाण्डव युद्धकै एक पात्र अश्वत्थामामाथि स्रोताहरुले प्रश्न तेर्स्याउन भने छाड्दैनन्। महाभारतको कथा पढेका आधारमा पाण्डवहरुप्रति सहानुभूति राख्ने स्रोताहरुबाट एकपछि अर्को प्रश्न बर्सिएपछि कौरव पक्षबाट लडेका अश्वत्थामा लामो सास तान्दै भन्छन्:

तपाईंहरुको भनाइ जायज छ। हजारौँ वर्षदेखि पढ्दै आउनुभएको कथालाई नपत्याए केलाई पत्याउनु तपाईंहरुले। मैले पनि पढेको छु त्यो पुस्तक। तर साह्रै रिसउठ्दो र हाँसउठ्दो लाग्छ मलाई त्यो। कैयौँ वर्षअघि एक दिन व्यासजीसँग अनायासै भेट भएको थियो। मैले त्यस कृतिको चर्चा गर्दा त्यस बेला त्यस्तै लेखियो, पछि संशोधन गर्नुपरे मिलाउनेछु भन्नुहुन्थ्यो। शायद त्यसको संशोधन हुन बाँकी छ। त्यो पुस्तक त एकपक्षीय छ। पाण्डवहरुको पक्षमा। जित्नेहरुको पक्षमा। लेखकहरु मुक्त र स्वतन्त्र भएनन् भने साहित्यको अवस्था यस्तै हुन्छ।

अश्वत्थामाको आरोप साँचो होला त? व्यासजी भेटिए भने हामीले पनि राम्रैसँग केरकार गर्ने हो कि? :)

Thursday, February 25, 2010

कविता: हौसला

मलाई थाहा छ,
हिसाब खोज्न थालेँ भने
मेरो ‘वासलात विवरण’ कहिल्यै मिल्ने छैन
सरले त पढाउनुभएको थियो -
‘सम्पत्ति’ बराबर ‘दायित्व’ र ‘सेयर’
तर जतिपल्ट गणना दोहोर्‍याए पनि
त्यो बराबरी भेटिने छैन

‘नाफानोक्सान विवरण’ जतिसुकै राम्रो देखिए पनि
‘नगदप्रवाह विवरण’ मा कतै तल-माथि नभए पनि
म मिलाउन सक्ने छैन मेरो ‘वासलात विवरण’
‘ह्रासकट्टी दर’ मिलाउन खोजुँला
‘प्राप्य लेखा’ र ‘देय लेखा’ यताउति पर्‍यो कि हेरुँला
मन बुझाउने बाटो जेजे गरे पनि
गणना सबै भद्रगोल भैसकेको हुनेछ
गणितका जटिल सुत्रहरु किन चाहिए र?
सामान्य जोडघटाउले गिज्याइरहेको हुनेछ

यस्तो अप्रिय यथार्थ स्विकार्ने आँट छैन ममा
त्यसैले म भाग्दैछु
हिसाब खोज्नुपर्ला र सबै पोल खुल्ला भनेर
झन् जोडजोडले भाग्दैछु
तैपनि खुशीको कुरा, म एक्लै छैन
मेरा अघिपछि थुप्रै साथीहरु छन्
यसरी नै भागिरहेका
उनीहरु मलाई हौसला दिँदै छन् -
'बुझ्यौ, भाग्दाभाग्दै पनि रमाउन सिक्नुपर्छ!
यही भागाभागको दौड जितेर छातीमा तक्मा थाप्नुपर्छ!!'

Tuesday, February 9, 2010

लोडसेडिङ, गतिहीनता र फोस्रो राष्ट्रियता


राजनीतिक खिचातानी, बन्द-हड्ताल, महंगी, अभाव, अराजकता आदिमाथि पछिल्ला वर्षमा लोडसेडिङ पनि थपिएको छ नेपालीको टाउको दुखाइको विषय बनेर। बर्खायाममा धेरथोर लोडसेडिङ खप्नुपरे पनि चुपचाप जस्तै देखिन्छन् सबै। जब हिउँद लाग्न थाल्छ र विद्युत प्राधिकरणले हप्तामा यति घण्टा र उति घण्टा भनेर लोडसेडिङ अवधि बढाउन शुरु गर्छ, लोडसेडिङको चर्चाले फेरि बजार लिन थाल्छ। हप्ताको लोडसेडिङ अवधि दैनिकमा परिणत हुन धेरै कुर्नै पर्दैन। अनि दशबाट बाह्र घण्टा नपुगोस्, बाह्रबाट चौध घण्टा नपुगोस् भनेर कामना गर्नुको विकल्प रहँदैन हामीसँग।

हुनत लोडसेडिङको कुरा गर्दा कति प्रतिशत नेपालीको घरमा पो बिजुली पुगेको छ र यसलाई नेपालीको समस्या भन्ने भनेर प्रश्न तेर्स्याउन पनि नसकिने होइन। जलस्रोतको प्रचुरता र जलविद्युतको अपार सम्भावनाका बारेमा जति नै तथ्यहरु प्रस्तुत गरिए पनि बिजुलीबत्तीको पहुँच करिब एक तिहाइ जनसंख्यामा मात्र सिमित रहेको अवस्थामा यस्तो प्रश्न असान्दर्भिक त छैन तर विषयवस्तुको सम्वेदनशीलतालाई भने यसले प्रतिनिधित्व गर्दैन। लोडसेडिङको प्रतक्ष्य मार घरमा बत्ती बाल्ने, टेलिभिजन हेर्नेहरुलाई परेको देखिनु स्वभाविक हो तर समस्या त्यतिमै सिमित नभएको यथार्थ कसैबाट छिपेको छैन। लोडसेडिङका कारण उद्योगधन्दा, व्यापारदेखि शिक्षा, स्वास्थ्यजस्ता क्षेत्रमा समेत पर्ने दुष्प्रभाव र फलत: समग्र अर्थतन्त्रको ओरालो हिँडाइ मुख्य चिन्ताको विषय हो। सँगसँगै बिग्रँदो राजनीतिले आक्रान्त पारेको वातावरणमा निराशा र गतिहीनता थप्ने माध्यम पनि भएको छ यो लोडसेडिङ। देशबाहिर रहे पनि देशभित्रको खबर पढ्दा वा घरपरिवार, साथीभाइसँग गफगाफ हुँदा त्यो गतिहीनता आफैलाई समेत महशुस हुन पुग्छ।

फेरि सबैभन्दा माथि हाम्रो नेपाली स्वभाव त छँदैछ, कुनै न कुनै बाहना पाए पुग्ने। कामचोरहरुलाई काम छल्न, पढाइचोरहरुलाई पढाइ छल्न अनि पियक्कडहरुलाई पिएर बस्नदेखि घुमक्कडहरुलाई घुमेरै खान समेत लोडसेडिङ राम्रो बाहना भएको कुरा प्रष्टै छ। यसै प्रसंगमा एकजना दाइको रमाइलो विश्लेषण सम्झिन्छु। पोहोर साल लगभग यसै समयमा मोटरसाइकलमा कुपोन्डोलको उकालो चढ्दै गर्दा बिदाको दिनमा पनि सडकमा गाडीको भीडम्भीड देखेर उनी भन्दै थिए - यो सब लोडसेडिङको कमाल हो। म त अचम्ममा परेँ, सडकमा गाडीको संख्या बढ्नुसँग लोडसेडिङको के साइनो होला? ती दाइले प्रष्ट पारे - लोडसेडिङले गर्दा घरमा टिभी हेर्न, कम्प्युटर चलाउन केही गर्न नपाएपछि मान्छे घाम ताप्न भए पनि बाहिर निस्किने भए नि, त्यसैले बढेका हुन् यी बाइक र गाडीहरु सडकमा। कुरामा दम थियो। लोडसेडिङको प्रभावका कुरा गर्दा लोडसेडिङकै कारण गर्भवती हुने महिलाहरुको संख्या बढेको समाचार पनि आउन भ्याएको थियो केही पहिले। उक्त समाचार तथ्यमा आधारित वा उडन्ते जे भए पनि लोडसेडिङले जीवनशैली असहज मात्र होइन, अलमस्त पनि बनाइदिएको भने पक्कै हो जस्तो लाग्छ।

लोडसेडिङको समस्या दिनप्रतिदिन विकराल बन्दै जाँदा पनि प्राथमिकता छुट्टाउन नसकेर चौबाटोमा रल्ल पर्दै बसेका जस्ता देखिन्छन् सरकारी निकायहरु। लोडसेडिङ यति घण्टा पुग्छ र उति घण्टा पुग्दैन भनेर चियापसलका जस्ता गफ हानेरै जिम्मेवारी पूरा गरेको सम्झिने उच्चपदस्थहरुको पनि कमी छैन। लज्जाबोध त कसैलाई हुने कुरै भएन। समस्याको गहिराइमा पुगेर स्पष्ट नीति र योजनाका साथ अघि बढ्नुपर्नेमा कमिशनको चक्करमा डिजेल प्लान्ट ल्याउने कि नल्याउने भन्ने जस्ता बेतुकका विषयमा अल्झिँदै फूर्सत हुँदैन उर्जा मन्त्रालयलाई।

हिजो त द्वन्द्वले गर्दा जलविद्युत आयोजनाहरु बन्न सकेनन् रे, तर अहिले बनाउने भनिएका र बन्दै गरेका आयोजनाहरुको गति आशाप्रद हुन सकेको खै? सबैतिर माफियातन्त्र र सिन्डिकेटप्रथा हावी भएको देशमा जलस्रोतको क्षेत्र अछुतो हुने कुरा त भएन नै, सबैभन्दा कहालीलाग्दो क्षेत्र नै यही हो कि भन्नुपर्ने अवस्था छ। त्यसैले त जलविद्युत आयोजना निर्माणको गति हेर्दा वर्तमान लोडसेडिङ धान्नै दुई सय वर्ष लाग्ने खबर पढ्न अभिशप्त छौँ हामीहरु। त्यसमाथि विद्युत शुल्क बढाउने कुरा गर्छन् मन्त्री महोदय। शुल्क नबढाएको यतिका वर्ष भयो, त्यसैले बढाउनुपर्‍यो भनेर तर्क गर्न सजिलै छ। विद्युत चुहावट घटाउनेदेखि बारम्बार सुन्नमा आउने सवारी साधनको चरम दुरुपयोग रोक्नेजस्ता कदम चालेर विद्युत प्राधिकरणको आर्थिक स्थिति सुधार्ने झन्झटिलो र सम्भवत: आफ्नै ‘शुभ-लाभ’ मा प्रतिकूल असर पर्ने काम कसले गरोस् !

जलविद्युतको कुरा गर्दा हामीहरु लज्जित हुनुपर्ने अर्को विषय यसमा जोडिएको फोस्रो राष्ट्रियता हो। यही फोस्रो राष्ट्रियताको दुहाइ दिँदै माओवादीहरु उपल्लो कर्णालीमा अवरोध गर्न पुग्छन्, जबकि यता सरकार जाबो २०-३० मेगावाट बिजुलीका लागि भारतसँग अनुनय गरिरहेको हुन्छ। धूर्त नेताहरुले राष्ट्रियतालाई पाएसम्म भजाउने अनि हामी जनता त्यसैमा बहकिएर फोस्रो राष्ट्रियताको राग अलाप्ने विडम्बनापूर्ण स्थिति कायम रहँदासम्म न हाम्रो राष्ट्रियता बलियो हुनेछ, न त हाम्रा समस्याहरु बल्झिन छाड्नेछन्।

राष्ट्रियताको बलियो आधार विकास र सम्पन्नता हो, क्षणिक आवेग होइन। राष्ट्रियताका चर्का कुरा गर्नेहरु सिक्किमीकरण र भुटानीकरणको खतरा औँल्याउने गर्छन्। सिक्किमको त कुरा नगरौँ, तर भुटानको कुरा गर्दा लाज मान्नुपर्ने बेला भैसकेन र? भारतविरोधी भावनामा अडिएको सतही राष्ट्रियताले हामीलाई थप अस्थिरता, अराजकता, विपन्नता र लोडसेडिङरुपी अन्धकारबाहेक केही दिनेवाला छैन। हो, भारतको व्यवहार हेपाहा र मिचाहा छ। सीमा अतिक्रमणलगायतका गम्भिर समस्याहरु पनि छन्। तर त्यसो भन्दैमा भारतलाई उत्तेजित पारेर र आपसमै गाँड कोराकोर गरेर समस्याको समाधान हुने त हैन। एकातिर रोइकराइ र अर्कोतिर धम्कीको भाषा विशुद्ध प्रहसनबाहेक केही हुन सक्दैन।

दास मानसिकता र मूढे राष्ट्रियताको धङधङी दुवै त्यागेर देशको व्यवहारिक र वृहत्तर स्वार्थका कुरामा हाम्रो ध्यान कहिले पुग्ने होला? नेताहरुको कुरा छाडिदिउँ, हामी नागरिकहरुले नै पहिला चेत्न जरुरी भैसकेको छ।

Saturday, January 23, 2010

जापानमा हिउँ अनुभव


केही दिन पहिले ल्याबबाट साथीहरु मिलेर हिउँमा चिप्लेटी खेल्न जाने कुरा निस्कियो। कुरा रमाइलै भए पनि हिउँमा चिप्लेटी खेलेको आफ्नो कुनै अनुभव नभएका कारण के भन्नु के भन्नु! फेरि सामान्यतया नेपाल नपुगेका सबै विदेशीजस्तै जापानीहरु पनि नेपाल भनेपछि हिमालयको देश, जताततै हिउँ नै हिउँ होला भन्ठान्छन्। उनीहरुलाई के थाहा कि हिउँको मुखै नदेखेका नेपाली कति छन् भनेर। म आफैले पनि एकपटक मात्र हिउँसँग परिचित हुने मौका पाएको थिएँ नेपालमा छँदा। २०६३ सालको हिउँदमा हेटौँडाबाट अफिसका साथीहरुसँगै दामन पुगिएको थियो जीवनमा पहिलोपल्ट हिउँको दर्शन गर्न। धन्न त्यतिसम्म अनुभव बटुलेका कारण हिउँ नै देखेको छैन भन्नुपरेन जापानीहरुसँग। तर चिप्लेटी खेल्न (स्नोबोर्डिङ) चाहिँ फिटिक्कै आउँदैन भनेर भन्नैपर्‍यो। एउटा जापानी साथी पनि रहेछ स्नोबोर्डिङको खासै अनुभव नभएको। ल हामी सँगै सिकौँला नि त भन्न थाल्यो उसले। त्यसपछि मैले पनि हुन्छ भनेर हिउँमा चिप्लेटी खेल्न जाने निधो गरेँ।

हिउँमा खेल्ने ठाउँसम्म पुग्न टोकियोबाट केही घण्टाको यात्रा तय गर्नुपर्ने भएकोले बिहानै हिँड्नुपर्ने थियो। यसै त बिहान अबेलासम्म सुत्ने बानी, त्यसमाथि बिदाको दिनमा बिहान छ बजे स्टेशनमा भेट हुनका लागि चारै बज्ने उठ्नुपर्ने कुरो मेरा लागि टाउकामा हाने बराबर नै थियो। तर के गर्नु उठ्नु त परिहाल्यो। काठमाण्डौँ-घर गर्दा यसरी नै बिहानबिहानै उठेर हिँड्ने गरेको याद पनि ताजा भयो यसरी झिसमिसे हुन नपाउँदै उठेर हिँड्नुपर्दा। टोकियोको टोकियो नै भन्ने स्टेशनको ‘मिनामी गुची’ (south exit) मा भेट हुने कुरा भएको थियो चे दाइ - (मेरो ल्याबका पिएचडीमा अध्ययनरत सिनियर विद्यार्थी, हुनत उनी कोरियाका हुन् तर बोलीचालीदेखि हर हिसाबले जापानी नै लाग्छन् मेरा लागि) सँग। तर त्यति ठूलो स्टेशनमा उनले भनेको ‘मिनामी गुची’ र मैले बुझेको ‘मिनामी गुची’ कताको कता परेछ। लगभग आधा घण्टाजति अलमलमा यता र उता दौडेपछि बल्ल भेट भयो चे दाइ र अरु दुई साथीहरुसँग। धन्न बस छुट्ने समय नाघिसकेको रहेनछ र अरु विघ्न केही परेन।

बसमा पूरै पाँच घण्टा नै लाग्यो गुन्मा भन्ने प्रिफेक्चरमा पर्ने स्नो रिसोर्टसम्म पुग्न। स्नो रिसोर्ट आइपुग्नै लाग्दा बसबाट यसो बहिर चिहाएको त मजाले घाम लागिरहेको बेला पनि फुसुफुसु हिउँ झरिरहेको रहेछ। यसरी पहिलोपल्ट फुसुफुसु झरिरहेको हिउँ त्यो पनि घाम लागिरहेको बेलामा देख्न पाउँदा मन रोमाञ्चित नहुने कुरै भएन। बाटोको छेउमा र वरपर थुप्रिएको खातका खात हिउँ अनि हिउँले लछप्पै ढाकिएका घरका छाना, रुखका हाँगाबिँगा आदि पनि पहिलोपल्ट देख्दै थिएँ म।

बसबाट ओर्लिनेबित्तिकै हिउँमा खेल्न अनुकूलका जुत्ता-कपडा पहिरेपछि आ-आफ्ना बोर्ड बोकेर लागियो हिउँको एउटा पाखोतिर। चिप्लेटी खेल्नु त परैको कुरा, स्नोबोर्डमा त उभिन मात्रै पनि ठूलै अक्कल चहिने रहेछ। त्यसैले शुरुमा यसो उभिन मात्रै जान्दा पनि के-के नै गरेजस्तो लाग्यो। त्यही जोशमा उभिने, केही परसम्म चिप्लिने र पछारिने क्रममा चिप्लिनेभन्दा पछारिने कर्म बढि भयो। शुरुमा त त्यति चाल पाइएन तर विस्तारै पछाराइको पीडा अनुभव हुन थाल्यो। पछारिन पनि ढंग पुर्‍याएर जीउलाई कम चोट पर्ने गरी पछारिएको भए पो हुन्छ, मनपरी पछारिएपछि पीडा हुनु र चाँडै थाक्नु स्वभाविकै भयो। जब उभिएर चिप्लिन पनि अलि अलि सिकेजस्तो लाग्दै थियो, जीउ एक हिसाबले थिलोथिलो भैसकेको थियो। त्यसैले अर्कोपटक चाहिँ अलि ढंग पुर्‍याएर चिप्लेटी खेल्नुपर्ला भनेर आफैलाई सान्त्वना दिँदै थकाइ मार्न छेउतिर लागियो। स्नोबोर्डिङमा त्यति अभ्यस्त नभएको जापानी साथीको हालत पनि मेरैजस्तो रहेछ लगभग। त्यसैले अरु दुईजनालाई त्यहीँ छोडेर हामी दुई पेटपूजा गर्ने मेसोमा तलतिर लाग्यौँ।

बस फर्किने समय हुन अब केहीबेर मात्र बाँकी थियो। त्यसैले अरु दुईजना साथी पनि चाँडै नै तल आइपुगे। जापानीहरुको बानी नै भनौँ, सानो कुरामा पनि फुर्काइहाल्ने। त्यसैले मलाई पनि पहिलो प्रयासमै खुब राम्रो गरेको भन्न बाँकी राखेनन् जापानी साथीहरुले तर मैले कति सिकेको थिएँ, त्यो त आफ्नै ठाउँमा थियो।


करिब चार घण्टा हिउँको संसर्गमा बिताएपछि पुन: पाँच घण्टाको बस यात्रा पूरा गरेर टोकियो आइपुग्दा राति लगभग दश बजेको थियो। सिन्जुकु भन्ने ठाउँमा बसबाट ओर्लिएर रामेन (जापानी चाउचाउ) खाइवरी कोठासम्म आइपुग्दा बाह्र नै बज्यो। जीउ मजाले थाकेकोले र अघिल्लो दिनको निद्रा पनि कचल्टिएकोले राति त चाँडै नै भुसुक्क भइएछ। तर जीउ साँच्चिकै कति थाकेछ भन्ने चाहिँ भोलिपल्ट बिहान बल्ल महशुस हुँदै थियो।

Monday, January 18, 2010

धिक्कार छ तिम्रो पत्रकारितालाई!!

फेसबूकमा प्रभा उप्रेतीजीले 'Really Sad, कठैबरै यो बालकको के दोष थियो र !' शिर्षकको भिडियोको लिंक राख्नुभएको रहेछ। के रहेछ भनेर क्लिक गरेको, पोलियो रोगका कारण अपाङ्ग बन्न पुगेको एउटा बालकलाई उसकै बाबुआमाले सडक छेउमा ल्याएर अलपत्र छाडिदिएको मार्मिक दृश्य देखाइएको रहेछ। त्यसमाथि कपिलवस्तु नगरपालिकाभित्रको अर्थात् आफ्नै घर आसपासको घटना रहेछ। घटना मार्मिक भए पनि मिडियाको नजर त पुगेछ कमसेकम भनेर चित्त बुझाउँदै भिडियो हेर्दै थिएँ। तर म साँच्चिकै मर्माहत् त्यतिबेला भएँ जब उक्त बालकले यो संसार छाडिसकेको दृश्य देखाइयो। हरे! यो कस्तो पत्रकारिता हो? मान्छेका पीडा र सम्वेदनालाई जसरी भजाए पनि हुने? भिडियोमा कपिलवस्तुका जनता, राजनीतिक दल अनि बाल-अधिकारका नाममा खुलेका एनजिओ-आइएनजिओप्रति व्यंग्य त कसिएको छ तर घटनाका रिपोर्टर महाशय आफैले मानवीय नाताले सम्बन्धित निकायलाई झक्झकाउनेसम्मको प्रयास पनि गर्नुभयो भएन थाहा छैन। शायद त्यस्तो कुनै प्रयास गर्नुभएको भए भिडियो प्रसारका लागि त्यो अभागी बालकको मृत्‍यु कुरिरहनुपर्थेन होला। भिडियो हेरिसकेपछि लाग्छ, बालक सडकमा छाडिएपछि उसको प्राणपखेरु उड्दासम्मका दृश्यहरु क्यामेरामा कैद गरेर सनसनीपूर्ण समाचार बनाउने एक मात्र धोको थियो शायद पत्रकार मित्रको। धिक्कार छ यस्तो सस्तो, अनुत्तरदायी र मानवीय मूल्यहीन पत्रकारितालाई!!

भिडियो यो लिंक मा हेर्न सक्नुहुन्छ। भिडियो हेरेपछि आफै मूल्याङ्कन गर्न सक्नुहुनेछ, कस्तो पत्रकारिता हो यो भनेर।