Wednesday, November 25, 2009

“पढ्ने दो सालेको, पढ्नेसे क्या होगा?”

२०६४ सालको असोज महिनातिरको कुरा हो। पहिलोपल्ट जागिर भन्ने चिजको अनुभव लिने क्रममा हेटौंडामा थिएँ। बिदाको दिन भएकोले कोठामा टीभी खोलेर रिमोट तल-माथि गराउँदै बसिरहेको बेला साथी सुरेन्द्रको फोन आयो। काठमाण्डौबाट आफ्नो घर जनकपुरतर्फ जाने क्रममा बस बिग्रिएर ऊ हेटौंडामा रोकिएको रहेछ। त्यसैले ऊसँग भेट हुन बस बनाउँदै गरेको ग्यारेजमा पुगेँ। गफगाफ चल्दै गर्दा सुरेन्द्रले जनकपुर जाउँ भन्न थाल्यो। जनकपुर जाने रहर त मलाई पनि पहिलेदेखि नै थियो। तर पछि कुनै बेला समय मिलाएर मजाले घुम्ने गरी जाउँला नि भनेको उसले मान्दै मानेन। लौ त जाने भने जाने भनेर मैले पनि हिँड्ने ‘मूड’ बनाइहालेँ। एकैछिनमा बस बन्यो र हामी लाग्यौँ जनकपुरतर्फ।

बाटो त लागियो तर जनकपुर बन्दको दिन पो परेछ। नेपालमा, खासगरी पूर्वी मधेसमा, बन्द-हड्ताल सामान्य नै बनेको समय पर्‍यो त्यो। साँझ पर्नै आँटेको बेला ढल्केवर पुगेपछि जनकपुरतिर छिर्न पाइने हो कि हैन भन्ने द्विविधा भयो एकैछिन तर भाग्यवश जनकपुरसम्म सजिलै पुगियो। समस्या चाँहि जनकपुरबाट सुरेन्द्रको गाउँ हर्दियासम्म पुग्न देखियो। हर्दिया जनकपुर-जलेश्वर मूलसडकमै पर्ने भए पनि बन्दले गर्दा गाडी पाइने सम्भावना थिएन। फेरि रातको समय र भय-त्रासको वातावरणको के कुरा गर्नु? आखिरमा डर मान्दै नै भए पनि जनकपुरमै बस्नुहुने सुरेन्द्रको भान्जदाइले मोटरसाइकलमा दुवैजनालाई राखेर पुर्‍याइदिनुभयो हर्दियासम्म।

खै यो बन्द-हड्तालको हल्लाले त कतै पनि घुमघाम गर्न नपाइने भो कि क्या हो भन्ने आशंकासँगै त्यो रात बिताइयो। धन्न भोलिपल्ट बन्दको हल्ला सुनिएन र अलिकता राहत महशुस गर्दै बिहानको चिया पिएर सुरेन्द्र र म जलेश्वरतर्फ लाग्यौँ। घरबाट निस्किनै लाग्दा सुरेन्द्रकी हजुरआमा सोध्दै हुनुहुन्थ्यो – “बस चलैछै?” मैले मैथिलीमै “अँ, बस चलेको छ” भनेर उत्तर दिने प्रयास गर्दा सुरेन्द्रलाई पछिसम्म हाँसोको विषय बन्यो।

जलेश्वर पुग्दा मधेसका औसत शहरहरुकै झल्को आउँथ्यो। पछिल्लो समयमा चर्केको मधेस आन्दोलनका चिन्हहरु देखिन्थे यत्रतत्र। त्यहाँको प्रसिद्ध जलेश्वर महादेवको दर्शन गरेर सुरेन्द्रको मामाघरमा खाना खाइसकेपछि सीमावर्ती बजार मटिहानी घुम्न जाने कुरा भयो। तर जलेश्वरबाट मटिहानीसम्म पुग्ने बाटोको अवस्था साह्रै नाजुक रहेछ। भर्खरैको वर्षाले गर्दा ठाउँठाउँमा बाटो छेँडेर ‘नदी’ वारपार भैरहेका रहेछन्। त्यसैले मोटरसाइकलमाभन्दा साइकलमा जान उचित हुने देखियो र एउटा साइकल लिएर लाग्यौँ मटिहानीतिर। दुईजनालाई एउटा साइकल, सास्ती र रमाइलो दुवै भयो। सुरेन्द्रको ज्यान हेरेर चलाउनको धौले पछाडि बस्छु भनेको, बस्न झन् आपत्। बरु सुरेन्द्रलाई बसालेर आफै साइकल चलाएँ पछि त।

मटिहानी, नेपालकै पुरानोमध्येको संस्कृत पाठशाला भएको ठाउँ। तर त्यहाँको वर्तमान अवस्था हेर्दा वैराग मात्र लाग्ने रहेछ। ऐतिहासिक मटिहानी मठ पनि जीर्ण र परित्यक्तजस्तै लाग्थ्यो। मटिहानीसँग टपक्क टाँसिएरै बसेको रहेछ भारतीय बजार मधवापुर। दशगजा भनिने अन्तरराष्ट्रिय सिमाना खुम्चिएर हराएजस्तै देखिन्थ्यो त्यहाँ। भारतीय बजारतर्फ लाग्दै गर्दा सरकार-प्रशासनविहिन लाग्ने नेपालतर्फको सीमा देखेर फेरि एकचोटि नरमाइलो अनुभव भयो।

मटिहानी वरपर घुमिसकेपछि जलेश्वरतर्फ फर्किँदै थियौँ। अलिक वर सुगा भन्ने गाउँमा केही केटाकेटीहरु बाटोमा खेल्दै थिए। उनीहरु खेलिरहेको ठाउँबाट अगाडि बढ्न नपाउँदै एउटा बच्चाको तिखो स्वर कानमा ठोक्कियो - "पढ्ने दो सालेको, पढ्नेसे क्या होगा?" मैले आवाज आएतिर हेरेँ तर त्यसो भन्ने बच्चालाई ठ्याक्कै ठम्याउन सकिनँ। शायद आफूहरुसँग खेल्न बोलाएको अर्को साथी नआइदिँदा उसले त्यो ‘डाइलग’ बोलेको थियो क्यारे। मैथिलीभाषी गाउँमा उसले बोलेको त्यो शुद्ध हिन्दी ‘डाइलग’ बलिउडको कुनै सिनेमाबाट प्रभावित थियो वा गाउँकै कुनै बुज्रुकको मुखबाट सुनेर उसले नक्कल गरेको थियो, त्यो त थाहा भएन तर उसको भनाइले हामी दुवैलाई अचम्मित र केही हदसम्म स्तब्ध पनि बनाइदियो। अनि मैले सम्झिन थालेँ हात्ती र कमिलाका प्रसंगहरु। हात्ती ठूलो हुनु र कमिला सानो हुनुमा नाथे पढाइको कुनै साइनो नभएको कुरासँग त हामी भलिभाँती परिचित नै थियौँ। तर भर्खर अक्षर चिन्दै गरेको उमेरको बालकको त्यो अभिव्यक्तिले खण्डित हुँदै गैरहेका हाम्रा सामाजिक मूल्य र मान्यतालाई थप उदांगो पारेजस्तो लाग्यो। हाम्रा कहिल्यै नटुंगिने आन्दोलन र विद्रोहका कथाले यस्तै मानकहरु पो स्थापित गर्दैछन् कि? 'कम्निस्ट' राजनीतिमा लागेकी एकजना क्याम्पसे दिदीको धेरै पहिलेको एउटा ‘दर्शन’ पनि सम्झना भयो। “तिम्रो ब्याकपेपर क्लियर भयो त नानी?” भनेर कसैले सोधिदिँदा लज्जित हुनुपरेपछि उनले "हामी त राजनीति गर्ने मान्छे, समाज नै हाम्रो विश्वविद्यालय हो, यो बुर्जुवा शिक्षाको के कुरा गर्नुहुन्छ?" भन्दै घोकेर कण्ठ पारिएको जस्तो लाग्ने ‘दर्शन’ सुनाएकी थिइन्। धन्य हो हाम्रो तर्कशीलता ! यस्ता तर्क सुने भने त वास्तविक अर्थमा समाजलाई विश्वविद्यालय बनाएका म्याक्सिम गोर्कीहरु नै तीनछक पर्न बेर छैन।

यस्तै कुरा कहिले मनमा खेलाउँदै र कहिले आपसमा गफिँदै जलेश्वर फर्कियौँ र त्यहाँ केहीबेर भुलेर जनकपुरतिर बाटो ततायौँ। जनकपुर पुग्दा साँझ परिसकेको थियो। भजनकिर्तनमय जानकी मन्दिर पुग्दा बेग्लै खालको आनन्द अनुभव भयो। त्यहाँको रमाइलो माहौलले गर्दा दिउँसो नै जनकपुर घुम्न नपाएकोमा पछुतो मान्नुपरेन। अनि झमक्क साँझ परिसकेको भए पनि फेरि आउने कहिले हो कहिले भन्दै त्यहाँ वरपरका मठमन्दिर, तालतलैया लगायत बाह्रबिघा मैदानतिर पनि घुमियो। जनकपुर पुगेपछि जेनतेन अस्तित्व धानिरहेको नेपालकै एकमात्र रेल पनि हेर्न छुटाउनु भएन। त्यसैले रेलवे स्टेसन पनि पुगियो। घुमघाम सकाएपछि त्यस दिन त्यहीँ सुरेन्द्रको सानीमाको घरमा बस्यौँ। भोलि त मलाई बिहानै फर्कनुपर्ने थियो दिउँसोसम्म भए पनि अफिस पुग्ने गरी।

भोलिपल्ट बिहानै मोटरसाइकलमा ढल्केवर पुगेर पश्चिम जाने गाडी कुरेर बसेको त एउटै गाडी आउँदैन। फेरि अर्को बन्दको पो हल्ला रहेछ। लौ आज फसिने भइयो कि क्या हो भनेको धन्न केहीबेरमा एउटा बस आइपुग्यो। सुरेन्द्रसँग बिदा भै म हतार-हतार बस चढेँ र लागेँ आफ्नै कर्मस्थलतर्फ।

यसरी बिना कुनै योजना र बन्दैबन्दको आतंकका बीच पनि रमाइलो र अविस्मरणीय रहने गरी सकियो मेरो छोटो जनकपुर यात्रा। सबैभन्दा अविस्मरणीय भने त्यही ‘डाइलग’ रह्यो - "पढ्ने दो सालेको, पढ्नेसे क्या होगा?"

[पहिलोपल्ट प्रकाशित टाँसोमा भूलचुकमा परेका केही अंशहरु सामान्य परिमार्जन गरेको छु।]

18 comments:

  1. dhurba ji tapaiko lekh arhai ramro lagyo..keep it up..aarko lekh pani chadai share garnu paryo...

    ReplyDelete
  2. Thanks a lot Deependra ji for your encouragement.

    ReplyDelete
  3. ध्रुवजी, तपाईँको यो टाँसोको 'पञ्च-लाईन' जुन छ, त्यो नै हाम्रो समाजको चिन्तनको सार बनेको छ। कति दु:खलाग्दो कुरा! यथार्थमे हाम्रो समाजमा अहिले पढ्ने तर छक्का-पञ्जा गर्न नजान्नेले केहि उन्नति गर्न सक्दैनन्। ती निर्दोष बच्चाहरुको ऐनाजस।तो मनमा हाम्रो समाजको चित्र झल्किएको मात्रै हो।
    यो बिडम्बनाबाट हामीले पार पाउने लक्षण अझै देखिएको छैन क्षितिजमा।

    ReplyDelete
  4. वसन्त सर, प्रतिक्रियाको लागि कृतज्ञ छु। खै अझै कति समयसम्म भोग्नुपर्ने हो यस्तो बिडम्बना? देवकोटाले उहिले आउँछ भनेको 'सुनको बिहान' हाम्रा लागि किस्सा मात्रै हुने हो कि जस्तो लाग्छ कहिलेकाहीँ त।

    ReplyDelete
  5. तपाईंको लेखले निकै धेरै प्रश्नहरु खडा गर्छ | सबै भन्दा गम्भीर प्रश्न हो, पढ्नेहरुले समाजमा आफ्नो ज्ञानको उपादेयता देखाउन नसकेकोले यस्तो भएको हो कि ? जे होस्, लेख सोचपूर्ण छ |

    ReplyDelete
  6. तपाइकै पोस्टमा भएको क्याम्पसे दिदी जस्ताहरुबाट मैले पनि यस्तै वाक्यहरु धेरै पटक सुनेको छु । तर कलिला केटाकेटीहरुको मानसपटलमा पनि यस्तो गलत धारणा तयार हुनु भने पक्कै पनि समाजकै नकारात्मक सोचको उपज हो ।

    तर्क-कूतर्क जे गरे पनि,पढेन भने केही हुँदैन, तर पढ्नेसे बहुत कुछ होगा

    ReplyDelete
  7. चैतन्य सर र दिलिप सर, प्रतिक्रिया दिई हौसला बढाइदिनुभएकोमा आभारी छु। पक्कै पनि प्रश्नहरु त धेरै उठ्छन्, तर दिलिप सरले भन्नुभएजस्तै हामीले मनन गर्नुपर्ने कुरा चाहिँ "पढ्नेसे बहुत कुछ होगा" नै हो।

    ReplyDelete
  8. सामाजिक चिन्तनको घेरामा किनाराबाहिर रहेको अध्ययन संस्कार निकै हदसम्म छर्लङ्ग्याएको छ ध्रुवजीको प्रस्तुतिले ।
    हामीकहाँ बोक्रे गफ चुटेरै 'खाने' बुद्धी मानक रूपमा स्थापित भएको छ ।
    टपर्टुइँयाहरूकै रजाइँ छ सर्वत्र । यस्तोमा ती बालकहरूमा पनि यही सामाजिक यथार्थको छाप बेस्कन गाडिएको देखिन्छ, जुन हत्तपत्त मेटिने छाँट छैन । सामाजिक मान्यत फेरिए पो !

    ReplyDelete
  9. अरु कुरा त तेस्तै हो यात्रा बर्णन मलाई पनि रमाइलो लाग्छ.. खासगरी आफुले पनि देखेको द्रिस्यलाई अरुले कसरि हेर्दा रछन त्यो हेर्न मजा लाग्छ..

    एउटा कुरा हामि आफै पनि बेला बेला मा हिन्दी प्रयोग गर्दैनौ र ? जस्तो के मलाइ बेला बेलामा भन्न मजा लाग्छ.. ये तो अन्दर का मामला है

    ReplyDelete
  10. जोतारेजी र हावा ब्रो, प्रतिक्रियाका लागि धन्यवाद। जोतारेजीले भनेजस्तै नपढिकनै वा पढेर पनि बोक्रे गफ चुटेरै 'खाने' हरुको बोलवाला हुनु नै यस्तो स्थितिको कारक हो भन्ने कुरामा शंका छैन।

    अनि हावा ब्रोलाई 'अन्दरका मामला' मा अलिक बढी नै दक्खल छ कि क्या हो? ;)

    ReplyDelete
  11. ध्रुवजी,
    कति राम्रो लाग्यो मलाई तपाईँको लेख! अनि हो पढ्न नसक्ने टप्परटुईँयाहरूको विगविगीले गर्दानै हामी विग्रिने क्रममा छौँ । देश वनाउने, समाज वनाउने जिम्मा यस्तैको काँधमा परेपछि त्यो हिन्दी डायलगलाई असामान्य नै किन मान्नु र ? पढ्नेदो सालेको ,पढ्नेसे क्या होगा? हामी नपढिकनै राष्ट्र चलाईदिन सक्छौँ ।

    ReplyDelete
  12. संस्मरण सलल बगेको छ |

    शायद "पढ्ने से क्या होगा" भन्ने बानिले नै यो सब उपद्रो भएको होला | आशा गरौँ समय क्रम संगै मानिसले "पढ्ने से बहुत कुछ होगा" भन्ने कुरा बुझ्नेछ्न |

    भाषाको त के कुरा गर्ने र, मान्छेले जे बोल्दा सजिलो हुने हो, त्यै बोल्ने न हो | हामी त बेला बखत बोल्छौ भने बोर्डरमा बस्ने अनि हिन्दी चलचित्र र मानिसको नियमित सम्पर्कमा रहनेले बोल्ने नै भए |

    ब्लगमा यस्तै गहिरा लेख सँधै भरी पढ्न पाउँ |

    ReplyDelete
  13. येह तो अन्दर कि बात है जानी ;)

    ReplyDelete
  14. अशेषजी र मिलनजी, हौसलापूर्ण प्रतिक्रियाका लागि आभारी छु।

    हावा ब्रोको 'अन्दरका मामला' 'अन्दर' नै रहोस्! ;)

    ReplyDelete
  15. Indeed a nice write, Dhrubaji. your post covers so many aspect of our society. however, what is disturbing is mindset of the younger generation. I recall the saying, 'the greatest ignorance is to reject something you know nothing about'. The two examples "पढ्ने दो सालेको, पढ्नेसे क्या होगा?" and "यो बुर्जुवा शिक्षाको के कुरा गर्नुहुन्छ?" reflect the deteriorating belief of our younger generation in education. Sadly, this growing notion is being endorsed (in a way) by those who are supposed to lead the country.

    ReplyDelete
  16. Thank you Deependra ji for your insightful comment. Though there seems very little hope in near future, let's hope the time will come when people will stop preferring "short cuts" to education, hard working and honesty.

    ReplyDelete
  17. "पढ्ने दो सालेको, पढ्नेसे क्या होगा?"
    -हाम्रा कहिल्यै नटुंगिने आन्दोलन र विद्रोहका कथाले यस्तै मानकहरु पो स्थापित गर्दैछन् कि?
    --चिंतन हो तो ऐसे ही गूढ़ प्रश्न मुखर हो जाते हैं लिखने की शैली और संस्मरण प्रेरणाप्रद है।

    ReplyDelete
  18. देवेन्द्रजी, हौसलापूर्ण प्रतिक्रियाका लागि धेरै-धेरै धन्यवाद।

    ReplyDelete